Russische politologe: ‘Poetin is net een stap te ver gegaan’

‘Bij elk sociologisch onderzoek uit Rusland krijg ik tegenwoordig dezelfde indruk,’ vertelt Jekatarina Schulmann, een van Ruslands scherpste politieke analisten, aan het einde van ons gesprek. ‘Het is geen wetenschappelijke term, maar Rusland is moe. De Russische samenleving is totaal gedemoraliseerd. Het is een land dat zich oud voelt, ontmoedigd, ontdaan van elke vorm van levenslust. Het is een samenleving met een gebroken rug.’ Ze vertelt het zonder zichtbare emotie, als een arts die een medisch rapport overloopt en een patiënt zijn diagnose meedeelt. Het is een metafoor die met enige zin voor overdrijving passend is voor wie dezer dagen Rusland probeert te begrijpen.

Ze verliest er haar goede luim niet bij. Schulmann is een van Ruslands bekendste publieke intellectuelen. Haar YouTube-kanaal, waarop ze gezeten aan haar keukentafel sinds 2016 haar politieke analyses deelt, telt maar liefst 1,1 miljoen abonnees. Op het Russische internet circuleren tal van memes met citaten van haar. Clips van haar uiteenzettingen zijn hits op TikTok. Schulmans vlogs zijn nochtans allesbehalve hapklare brokken. Het zijn uitgebreide denkoefeningen, waarbij ze ingewikkelde politieke concepten uitlegt. Ze doorspekt haar analyses met historische anekdotes, literaire citaten, geestige zijsprongen, maar vooral met tonnen data. Vóór het interview moet ik haar beloven dat Knack niet aan clickbait doet. Ze waarschuwt dat ze de Knack-lezers ongetwijfeld zal vervelen. Ze citeert Oscar Wilde: ‘De waarheid is zelden puur en nooit eenvoudig.’

Tegenwoordig staat haar keuken in Berlijn. Schulmann wordt beschouwd als een ‘buitenlandse agent’, waardoor ze in de Russische academische wereld nauwelijks nog aan de bak komt. Voordat ze een van Ruslands populairste vlogsters werd, had ze er al een indrukwekkende carrière in de Russische ambtenarij en de academische wereld op zitten. Wanneer ik haar vraag hoe de Russische samenleving op de oorlog in Oekraïne gereageerd heeft, kijkt ze me met gespeelde strengheid aan. ‘Welke reactie? De Russische samenleving heeft gewoon níét gereageerd op de oorlog.’

Mannen, zorg ervoor dat je aanwezigheid waardevoller is dan je afwezigheid.

Hoe verklaart u dat gebrek aan reactie?

Jekatarina Schulmann: Om dat te begrijpen moeten we inzien hoe autoritaire systemen werken. Moderne autocratieën, zoals Rusland, depolitiseren de samenleving. Ze moedigen passiviteit aan. In tegenstelling tot totalitaire en democratische regimes vragen ze geen energie van hun burgers.

Wat bedoelt u daarmee?

Schulmann: Er is een opmerkelijke gelijkenis tussen totalitaire en democratische regimes. Zowel democratieën als totalitaire staten verwachten persoonlijk engagement van hun burgers. Bij democratische regimes is het vrijwillig: je kunt stemmen en mee bepalen wie er aan de macht komt, en je kunt zelf aan politiek doen. In totalitaire regimes is er een ideologie met een toekomstbeeld: levensruimte voor het arische ras! Of: het arbeidersparadijs voor de hele mensheid! In een totalitair regime word je verondersteld mee te werken aan dat glorieuze toekomstbeeld. Je moet een arbeider zijn die aan het paradijs bouwt, of een soldaat die strijdt voor het vaderland. (fijntjes) Het is extreem vermoeiend. Daarom zijn totalitaire regimes zo goed als uitgestorven. Democratieën blijven bestaan, maar het is een strijd.

En autoritaire regimes laten hun bevolking dus met rust?

Schulmann: Autoritaire regimes zijn over het algemeen behoorlijk permissief. De deal met de burger is ongeveer de volgende: jullie bemoeien je niet met de macht en het geld, en wij bemoeien ons niet met jullie leven. We weten dat jullie allerlei dingen doen die illegaal zijn, maar we laten jullie met rust. Leven en laten leven.

Als ik u zo hoor, werkt autoritarisme uitstekend.

Schulmann: Of we het nu leuk vinden of niet: autoritarisme is een leefbaar politiek model. Het past zich vlot aan. Het is veerkrachtig. Het kan enorm lang overleven. Het is goed voor de politieke elite, en lang niet slecht voor de meeste burgers. Ik zou durven te beweren dat een personalistische autocratie, zeker in een grondstoffeneconomie zoals Rusland, een logische organisatievorm is. Het is wat Thomas Hobbes de ‘natuurlijke staat van het politieke lichaam’ zou noemen. Het werkt ongeveer als volgt: de macht wordt gemonopoliseerd in de handen van één man. Rondom hem vormt zich een elite die zichzelf verrijkt, de macht verdeelt en nu en dan iets uitdeelt aan de rest van de samenleving. Er zijn evenwel enkele grote nadelen. Autoritaire regimes zijn doorgaans niet goed in het genereren van duurzame economische groei. Ze zijn veel te afhankelijk van de grondstoffen die ze verkopen. En ze mogen nooit, maar dan ook nooit ten oorlog trekken.

Waarom niet?

Schulmann: Omdat autoritaire regimes ontzettend slecht zijn in oorlog voeren. Oorlog is de enige sector van de realiteit waar je effectief iets moet doen, en niet kunt winnen door te liegen en show te verkopen. Je kunt je tegenstander niet tot overgave praten. Oorlog is de ultieme realitycheck. Als je je macht baseert op propaganda, en je burgers tot onderdanigheid en passiviteit dwingt, is het héél moeilijk om ze daarna oorlog te laten voeren. Het Russische regime had nog gemakkelijk decennialang kunnen overleven. Maar het maakte deze ene grote, cruciale fout. Het is net een stap te ver gegaan. Daarom was de invasie zo’n verrassing voor mensen die snapten hoe het systeem werkt. (zucht) Niemand luistert ooit naar wetenschappers. Tot het te laat is.

Vindt u het vreemd dat de topfiguren van het Russische regime dat kennelijk zelf niet inzagen?

Schulmann: Het probleem met gepersonaliseerde autocratieën is dat ze informatiebubbels creëren. Het zijn systemen die loyauteit boven competentie stellen. De leider wordt zelden geconfronteerd met slecht nieuws of tegenovergestelde meningen. Het Russische leiderschap bestaat uit wat we ‘rationele agenten’ noemen: het zijn mensen wier acties in lijn zijn met de doelen die ze hopen te bereiken. Die doelen zijn misschien absurd, de daden zijn misschien ineffectief, maar er zit een rationele overweging achter. Ze proberen wel degelijk een doel te bereiken. Alleen hebben ze slechte informatie, de verkeerde beslissingsketen, ongeschikte instrumenten en geen feedbackmechanisme. Het Russische regime was er echt van overtuigd dat Oekraïne zich zou overgeven. Het had nooit gedacht dat het tot een bloederige oorlog zou leiden.

Heeft het in zo’n regime überhaupt zin om opiniepeilingen te houden?

Schulmann: In Rusland kun je, zoals in elk autoritair regime, geen directe vragen stellen. Voor Russen klinkt elke vraag in een peiling ongeveer als: ‘Steunt u het beleid van de regering, of wilt u voor vijftien jaar het strafkamp in?’ Maar tegelijk kunnen we het ons niet veroorloven om élke peiling weg te wuiven. Als je genoeg parameters en gegevens naast elkaar legt, kun je wel degelijk een berekende schatting maken. Het is beter dan niets.

Volgens de peilingen steunt een grote meerderheid van de Russen de president.

Schulmann: In de steun voor de president zie je een cyclus. Die gaat ongeveer als volgt. De populariteit van de president neemt af. Er komen lokale, en soms zelfs iets grotere protesten. De protesten worden onderdrukt, maar van onderdrukking word je niet populairder. Er moet dus iets gebeuren. En dan start Rusland een buitenlands avontuur, waarna de populariteit van de president omhoog schiet. Zodra de populariteit opnieuw begint te dalen, herhaal je de hele cyclus. Kijk naar de recente geschiedenis. In 2011 en 2012 waren er grootschalige betogingen in Moskou voor en na de verkiezingen. In 2013 liet Vladimir Poetin de laagste populariteitscijfers ooit optekenen. In 2014 annexeerde hij de Krim, en was hij drie jaar lang populairder dan ooit. Maar de afgelopen jaren daalde zijn populariteit opnieuw. Bij de lokale stembusgang van 2018 verloren vier gouverneurs totaal onverwacht hun verkiezingen. Er zijn volgend jaar presidentsverkiezingen. Snapt u al waartoe die speciale militaire operatie zou kunnen dienen?

Wordt Poetin populairder door een bloederige oorlog te voeren?

Schulmann: Dat was nooit de bedoeling. Het idee was een herhaling van het Krimscenario, maar dan op grotere schaal: snel, efficiënt en grotendeels zonder bloedvergieten. U moet begrijpen wat het doel van elke autocratie is: het behoud van de macht. Dat is het enige hoofddoel dat autoritaire regimes kunnen hebben. Al de rest is windowdressing. De restauratie van het Sovjetimperium? Het redden van de Russischtaligen in Oekraïne? Oekraïne straffen omdat het Europees wil zijn? Het is allemaal van secundair belang. Als aan de macht blijven het ultieme doel is, is deze oorlog misschien niet slecht voor Poetin. Al vermoed ik dat over enkele jaren zal blijken dat het met dat doel voor ogen een verkeerde beslissing was.

Weten we hoe de Russen kijken naar de oorlog in Oekraïne?

Schulmann: Er is een reden waarom de invasie een ‘speciale militaire operatie’ wordt genoemd. Het is een ‘speciale’ operatie die uitgevoerd wordt door ‘speciale’ mensen. De boodschap vanuit het regime was van bij het begin: dit is onze zaak, wij weten waarom het moet gebeuren, maar we vertellen jullie niet waarom. Wie mee wil vechten, is welkom, en wordt daar goed voor betaald. Wie niet wil vechten, kan op de bank zitten en supporteren voor het eigen team. Dat was de deal, en de Russen vonden het prima. Daarom was de ‘gedeeltelijke mobilisatie’ van september 2022 zo’n schok.

U vindt dat deze oorlog Poetins oorlog is, en niet die van Rusland.

Schulmann: Dat is toch duidelijk? Het regime doet er alles aan om burgers te ronselen, en nog hebben ze volk te kort. Kijk naar hoe het regime het zelf voorstelt. Meevechten is een financiële transactie: je tekent een contract, krijgt een forse smak geld, je familie krijgt enorme sociale voordelen. De staat vraagt je niet: ‘Broeders en zusters, de tijd is gekomen om het Moederland te verdedigen!’ De staat vraagt: ‘doe iets waarvan de machtigen en rijken in Rusland vinden dat het gedaan moet worden, en we zullen jullie er goed voor betalen.’

Dat lijkt niet bepaald een aanlokkelijk voorstel.

Schulmann: Dat is het wel. Het is een heel pakket van goed doordachte sociale privileges. Naast enorm veel geld krijgen families van soldaten die meevechten extra sociale toelages, voorkeursbehandelingen en bonussen. Kinderen van soldaten die deelnemen aan de oorlog kunnen zonder ingangsexamen naar elke universiteit. De speciale militaire operatie geeft veel Russen kansen die ze anders nooit hadden gekregen.

In juli van vorig jaar toonde de Russische staatstelevisie een reportage over hoe de familie van een overleden soldaat een witte Lada kocht met het geld dat ze had gekregen.

Schulmann: Interessant genoeg hebben ze die reportage niet in Moskou getoond, maar alleen in de regio’s. Het regime kent zijn publiek.

Wat zegt het over de Russen in de regio’s?

Schulmann: Dat ze straatarm zijn.

Zelfs voor mensen die straatarm zijn, is het toch een vreemde aanmoediging: offer je zoon op, zodat je een Lada kunt kopen?

Schulmann: Wel, je hoeft niet gedood te worden om veel geld te verdienen. Russen die buiten de grote steden wonen, doen het vooral om hun familie te helpen. Natuurlijk willen ze het liefst levend terugkeren. Maar het is een geruststelling om te weten dat als je sterft, je familie geen financiële problemen zal hebben.

Maar los daarvan is het op menselijk vlak een enorm offer. Vindt u het vreemd dat zo veel Russen bereid zijn om dat te brengen?

Schulmann: Er is een andere kant aan deze kwestie. Weet u hoe het gemiddelde Russische gezin eruitziet?

Een moeder met kind. Soms ook een grootmoeder.

Schulmann: Inderdaad. Het traditionele Russische gezin bestaat uit een vrouw en haar kinderen. In veel families, vooral buiten de grote steden, is de vrouw de broodwinner. Mannen zijn optioneel. Soms zijn ze aanwezig, maar meestal niet. Stel u eens voor dat u zo’n vrouw bent. U hebt een echtgenoot, die misschien nu en dan eens werkt, maar weinig geld in het laatje brengt. De kans is reëel dat hij drinkt en u mishandelt. Zelfs als hij u niet slaat, moet hij nog altijd eten. En plots krijgen al die vrouwen de kans om die lamzak te verkopen voor meer geld dan ze ooit bij elkaar hebben gezien. (glimlacht) En dus beginnen ze al die mannen te vertellen dat ze hun patriottische plicht moeten vervullen. Als hij in leven blijft, zorgt hij voor een fors inkomen. En als hij niet terugkeert, ben je een weduwe die met een smak geld een nieuw leven kan beginnen. Is dat geen prima deal?

Dat is toch ronduit gruwelijk?

Schulmann:(fijntjes) Als je Russische soldaten op de televisie hoort over waarom ze zich hebben opgegeven, zeggen ze bijna allemaal: zjena zajela (‘mijn vrouw begon voor problemen te zorgen’, nvdr). Matriarchie heeft een duistere zijde. Laat het een tip zijn voor alle mannen: zorg ervoor dat je aanwezigheid waardevoller is dan je afwezigheid.

De ironie is dat Rusland in 2017 huiselijk geweld min of meer gelegaliseerd heeft.

Schulmann: Toen ik in de presidentiële raad voor de mensenrechten zat, heb ik ze nog gewaarschuwd: de wet op huiselijk geweld redt niet alleen vrouwenlevens, maar ook mannenlevens. Ze wilden me niet geloven. (afgemeten) Zoals ik al zei: niemand luistert naar wetenschappers.

Geloven de Russen in het verhaal dat Rusland Oekraïne wil bevrijden van nazi’s?

Schulmann: Dat idee bestaat nog altijd, maar het wordt steeds moeilijker om te verkopen. We hebben ondertussen al heel veel Russischtalige Oekraïners gedood. Een andere factor is de vijandigheid tegenover Oekraïense vluchtelingen in Rusland. Niemand ziet ze graag komen. Je ziet het ook aan de beestachtige manier waarop de Russische autoriteiten in Loehansk en Donetsk Russische gemobiliseerden behandelen. (hoofdschuddend) Wij Russen zijn niet zo goed in medemenselijkheid en solidariteit.

Hoe kijkt u naar een fenomeen als de gewelddadige paramilitaire Wagnergroep?

Schulmann: Met verbazing. De Russische staat heeft zijn geweldmonopolie opgegeven. Sommige dingen hoort een staat niet uit te besteden: geld drukken, de grenzen bewaken, paspoorten uitgeven, en het monopolie op geweld. Dat is wat van een staat een staat maakt. Rusland heeft met twee van die taken problemen, want het slaagt er ook niet in zijn grenzen te verdedigen. Het is des te opmerkelijker dat de Wagnergroep in de gevangenissen mocht rekruteren. (zucht) Ik ben zelf een bureaucraat. Ik kan dus niet begrijpen dat een regime zijn eigen wettelijke macht afbreekt. Weet u, veel instellingen in Rusland waren decoratief. Onze parlementen, politieke partijen, de verkiezingen: het zijn stuk voor stuk imitaties. Maar het gevangeniswezen was héél echt. Het is een plek waar je nooit terecht wilt komen. Het vormde de basis van onze maatschappelijke orde. Om dat af te breken, moeten ze wel héél wanhopig zijn geweest.

Kan Poetin, als hij dat zou willen, morgen de overwinning uitroepen en het leger terugtrekken?

Schulmann: Lange tijd was dat mogelijk. Hij kon altijd beweren dat Oekraïne gedemilitariseerd was en dat Rusland nu veilig was. Ondertussen wordt het héél moeilijk om dat uit te leggen aan de inwoners van Belgorod (de regio die aangevallen werd door Oekraïensgezinde milities, nvdr). Je moet met twee zijn om te stoppen met vechten. Oorlog is een van de weinige sectoren van de realiteit waar je jezelf niet uit kunt liegen. Dat is helaas zowat het enige waar ons systeem goed in is.

We zouden bijna vergeten dat Rusland ook na deze oorlog nog onze buur blijft. Hoe moet Europa met Rusland omgaan?

Schulmann: Het huidige regime is goed in overleven. Het kan zich nog héél lang voortslepen, maar het zal de komende jaren niet bepaald sterker worden. Het is mogelijk dat Europa op korte termijn met een ander regime zal moeten omgaan. (denkt na) Voor de rest kan ik alleen maar zeggen dat elke stap die Rusland verder isoleert de kans op agressie groter maakt.

Vindt u dat Europa niet geprobeerd heeft om een relatie met Rusland te onderhouden?

Schulmann: Ik weet dat in veel Europese landen het gevoel heerst dat Europa alles heeft gedaan om Rusland te betrekken, en dat het de oorlog niet heeft voorkomen. Je zou ook kunnen zeggen dat Europa op die manier de oorlog heeft uitgesteld. Dat heeft Oekraïne ontegensprekelijk geholpen. Ik ben ervan overtuigd dat de oorlog voorkomen had kunnen worden als Rusland politiek meer verbonden was geweest met Europa, in plaats van alleen door handelsroutes en pijplijnen.

In welke zin?

Schulmann: Laten we niet doen alsof er binnen de Europese Unie geen landen met autocratische neigingen zijn. Kijk naar Hongarije: een kleptocratie waarin de elite het geld onder elkaar verdeelt, geleid door een man (premier Viktor Orban, nvdr) die permanent aan de macht wil blijven, het hooggerechtshof aanvalt en geregeld over Groot-Hongarije praat. Doet dat u ergens aan denken? Dat is niet zó ver meer van het punt waarbij je een buur binnenvalt om grondgebied ‘terug te krijgen’. Waarom doet Hongarije dat niet? Is het omdat Hongaren een voorbeeldige democratische mentaliteit hebben? Of is het omdat ze afhankelijk zijn van de Europese Unie, en die dat nooit zal aanvaarden? Beperkingen en regels werken wonderwel, bij het opvoeden van kinderen én in internationale relaties.

Hongarije is een klein, arm land zonder grondstoffen dat geen alternatief heeft voor Europa. Dat kun je toch niet vergelijken met een kernmacht als Rusland?

Schulmann: Dat is een terecht punt. Er is geen wondermiddel dat garandeert dat een land nooit agressief zal worden. In internationale politiek kun je enkel proberen om de kans zo klein mogelijk te maken. Het is zoals met misdaad. Elke sociale wetenschapper kan je uitleggen dat je misdaad niet kunt uitroeien. In elke samenleving zal antisociaal gedrag blijven bestaan. Je kunt enkel proberen om het aantal misdaden, en de vorm ervan, terug te dringen. Het is helaas geen goede campagneslogan: meer handtasdiefstallen, minder verkrachtingen! Maar het is het enige beleid dat steek houdt. Een wereld zonder oorlog bestaat niet. Maar, zoals ik al zei, we kunnen de vorm en de structuur veranderen. Laten we handelsoorlogen voeren in plaats van tankoorlogen! Laten we informatieoorlogen voeren! Laten we elkaar bevechten op Twitter, tot de laatste druppel bloed!