Politieke moorden door extreemrechts: ‘Natuurlijk kan het bij ons ook gebeuren’

De moord op de Duitse politicus Walter Lübcke (CDU) baart ook de Belgische Staatsveiligheid zorgen. Sinds 2015 signaleert de inlichtingendienst een ‘verhoogde activiteit’ aan extreemrechtse zijde.

In juni 2016 werd de Britse Labour- politica Jo Cox vermoord door Thomas Mair, een man met extreemrechtse sympathieën en een obsessie voor nazi-Duitsland. Een zeer vergelijkbaar profiel had Stephan E., de man die begin vorige maand de Duitse politicus Walter Lübcke door het hoofd schoot.

Een goed geïnformeerde bron binnen de Belgische veiligheidsdiensten spreekt over een zorgwekkende tendens en wijst erop dat ook de recente aanslag op Pawel Adamowicz, wijlen de burgemeester van Gdansk, als een politieke moord kan worden beschouwd. Adamowicz had zich, net als Lübcke, klaar en duidelijk tegen vreemdelingenhaat uitgesproken.

De kans op een vergelijkbare, politiek geïnspireerde aanslag in België is zeker niet onbestaande. ‘Er is geen reden te bedenken waarom het bij ons niet kan gebeuren’, klinkt het bij de veiligheidsdiensten. ‘Mocht u één jaar geleden gevraagd hebben in welk westers land een extreemrechtse aanslag weinig waarschijnlijk is, dan was het antwoord misschien wel Nieuw-Zeeland geweest. U weet wat daar inmiddels is gebeurd.’

In een vorig jaar verschenen rapport waarschuwde de Staatsveiligheid al voor een verhitting van het klimaat in de westerse wereld. De temperatuur is inmiddels niet gezakt. Overal in het Westen, en dus ook in ons land, wordt ‘een verhoogde activiteit binnen extreemrechts’ gesignaleerd. Het jaar 2015 wordt daarbij als kantelpunt genoemd.

Blind rechteroog

2015 werd ingezet met de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo, de verijdelde aanslag in Verviers en, vrijwel gelijktijdig, de oprichting van het inmiddels ter ziele gegane Pegida Vlaanderen. De vluchtelingencrisis en, in november, de aanslagen in Parijs zorgden voor een verdere toename van kleine en minder kleine extreemrechtse groeperingen. Een voorbeeld is Soldiers of Odin, een kleine, mee door militairen opgerichte burgerwacht die, net als vergelijkbare illegale groeperingen, intussen een stille dood is gestorven. Het zijn bewegingen die komen en gaan, klonk het eerder in een rapport van de Staatsveiligheid, en het risico dat ze tot terreur overgaan wordt als gering ingeschat. Het grootste gevaar schuilt niet in organisaties als Pegida, maar in het klimaat dat ze mee verhitten. Voor individuen die er zulke denkbeelden op na houden en wél bereid zijn tot geweld, kan dat verhitte klimaat een trigger zijn. De veiligheidsdiensten wijzen erop dat aanslagen vaak gepleegd worden door figuren in de marge van (of zelfs volledig los van) zulke groeperingen. Precies die positie maakt het voor de veiligheidsdiensten zo moeilijk om te weten waar ze moeten zoeken.

De moord op Walter Lübcke illustreert het probleem treffend. Voor zover bekend werd die moord beraamd en gepleegd door één man, Stephan E. Ooit liep E. zichzelf nogal opzichtig in de kijker bij de veiligheidsdiensten. In 1993 was hij al eens opgepakt na een mislukte aanslag op wooncontainers voor vluchtelingen. Na zijn vrijlating ging hij deel uitmaken van de Duitse neonaziscene. Op 1 mei 2009 nam hij deel aan een gewelddadige betoging van ‘Autonome Nationalisten’. Maar daarna werd het stil rond hem. Het leek of Stephan E. zich had teruggetrokken. Uit de eerste onderzoeken blijkt echter dat hij, onder een schuilnaam, zijn extreemrechtse ideeën verder verspreidde via chatgroepen. In 2016 zou hij een kleine som hebben overgemaakt aan de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD). Maar die feiten kwamen pas boven na de moord op Lübcke. Een medewerker van het Bundesamt für Verfassungsschutz, de Duitse inlichtingendienst, gaf het vorige week in Der Spiegel met zoveel woorden toe: ‘We hadden hem niet meer op de radar.’

De moord op Lübcke doet pertinente vragen rijzen. Zou het kunnen dat de Duitse veiligheidsdiensten blind zijn aan het rechteroog? Het zou niet de eerste keer zijn dat de veiligheidsdiensten dat verwijt krijgen. Tussen 2000 en 2007 pleegden drie Duitse neonazi’s negen racistisch geïnspireerde moorden. De waarheid over de zogenoemde NSU-moorden kwam pas in 2011 aan het licht, niet in de laatste plaats omdat het spoor ‘extreemrechtse terreur’ niet ernstig werd genomen. Een grondig onderzoek legde bloot dat de speurders zich al te veel hadden laten misleiden door hun eigen, veeleer rechtse overtuigingen. Maar er was nog iets aan de hand. Al sinds 9/11 zetten de westerse veiligheidsdiensten vooral in op islamitisch geïnspireerde terreur. Die focus zorgde ervoor dat de focus op extreemrechts haast automatisch verslapte.

De Belgische Staatsveiligheid maakt er geen geheim van dat het probleem zich ook in ons land voordoet. ‘Om evidente redenen was islamitisch geïnspireerde terreur de afgelopen jaren dé topprioriteit’, zegt woordvoerster Ingrid Van Daele. Tegelijk geeft de inlichtingendienst aan dat er sinds 2015 goede redenen zijn om ook extreemrechts veel intensiever in de gaten te houden. Van Daele: ‘Maar als we meer mensen en middelen inzetten op het ene, betekent dat automatisch minder mensen en middelen voor het andere. Het personeelsbestand van de Veiligheid van de Staat fluctueert de laatste jaren rond de 600 medewerkers, met recentelijk een lichte stijging. Maar die is fundamenteel onvoldoende om al onze wettelijke opdrachten naar behoren uit te voeren.’

Binnen de Veiligheid van de Staat werd naar aanleiding van de parlementaire onderzoekscommissie Aanslagen een benchmark uitgevoerd. Die bracht aan het licht dat ons land het in vergelijking met omliggende landen moet stellen met de helft of minder dan de helft van het personeel. Van Daele kondigt aan dat de Staatsveiligheid straks aan de formateur een memorandum zal bezorgen. De inlichtingendienst zal daarin nogmaals om een verdubbeling van het personeel en een verdrievoudiging van het werkingsbudget vragen.

Digisfeer

Terug naar de moord op Lübcke, en het feit dat de vermoedelijke dader ondanks zijn gewelddadige verleden van de radar was verdwenen. Op zoek naar een verklaring wijst Der Spiegel erop dat de extreemrechtse activiteit zich het afgelopen decennium heeft verplaatst. Van relatief makkelijk in de gaten te houden manifestaties, concerten en cafés verhuisde een belangrijk deel van de scene naar de ‘digisfeer’, waar extreemrechtse figuren of neonazi’s communiceren via nieuwe, door veiligheidsdiensten moeilijk te traceren kanalen. Ook Stephan E. was wellicht actief in zulke versleutelde chatgroepen.

Onvermijdelijk doet dat denken aan Schild & Vrienden, de extremistische club van Dries Van Langenhove. Zoals de Pano-reportage van de VRT onthulde, gebruikten de leden de chatapplicatie Discord voor communicatie die het daglicht niet mocht zien.

Dergelijke nieuwe communicatiekanalen maken het de veiligheidsdiensten zeker niet makkelijker. Toch mogen we volgens een bron binnen die diensten het probleem niet overschatten. Niet zozeer de vraag ‘hoe’, wel de vraag ‘wie’ te volgen lijkt de grootste uitdaging. Dat blijkt ook uit het profiel van de daders die de afgelopen jaren extreemrechtse aanslagen hebben gepleegd. In de meeste gevallen waren het geïsoleerde figuren die geen belangrijke rol (meer) speelden in extreemrechtse organisaties. Anders dan bijvoorbeeld de Islamitische Staat (IS) beramen deze organisaties zelden gecoördineerde terroristische acties. Net als Stephan E. en de Noor Anders Breivik was ook Brenton Tarrant, de terrorist die aanslagen pleegde op twee Nieuw-Zeelandse moskeeën, voor zover bekend geen lid van een extreemrechtse organisatie. Pas na de aanslagen ontdekten de Nieuw-Zeelandse veiligheidsdiensten dat Tarrant gefascineerd was door de strijd tegen het Ottomaanse Rijk, net zoals pas na de feiten bekend werd dat hij geld had overgeschreven naar de Oostenrijkse Identitäre Bewegung.

Generatie Identiteit

In het vorig jaar opgestelde rapport van de Staatsveiligheid wordt op nog een andere tendens gewezen. ‘Oude verschijningsvormen zoals het rabiate nazisme of de skinheadcultuur zijn enigszins op hun retour’, staat er. ‘Terwijl tien jaar geleden soms ettelijke honderden extreemrechtse skinheads neerstreken in een parochiezaaltje ergens te lande om naar bands te luisteren die het nazisme en zijn uitwassen verheerlijkten, zijn de restanten van deze subcultuur nu erg in zichzelf gekeerd.’

Rabiaat nazisme is uit de mode geraakt, stelt de Staatsveiligheid. Daartegenover staat de opmars van anti-islamactivisme, anti-asielactivisme en – ‘naar het voorbeeld van alt-right in de Verenigde Staten’ – de identitaire bewegingen. In België is Schild & Vrienden daarvan zonder meer de succesvolste exponent.

De Belgische Staatsveiligheid volgt Schild & Vrienden en zijn voorman Dries Van Langenhove al langer, zoals minister van Justitie Koen Geens (CD&V) in de commissie in het parlement bevestigde. Van Langenhove staat bij de inlichtingendiensten zelfs al sinds 2012 op de radar. Het inmiddels verkozen Kamerlid maakte toen deel uit van het presidium van het KVHV Gent. Dat presidium had dat jaar vertegenwoordigers uitgenodigd van de nog zeer prille ‘pioniers’, het Franse Génération Identitaire. Het enthousiasme was zo groot dat een aantal KVHV’ers met Generatie Identiteit prompt een Vlaamse pendant oprichtte. Een van de leden was Van Langenhove. Maar omdat er voor hem geen leidende rol was weggelegd, keerde hij Generatie Identiteit na verloop van tijd de rug toe. In 2017 richtte hij Schild & Vrienden op, zijn eigen extreemrechtse jongerenbeweging die in wezen nauwelijks verschilt van de beweging die hij had verlaten. Wel slaagt Van Langenhove er duidelijk veel beter in om jongeren te mobiliseren.

Schild & Vrienden geniet landelijke bekendheid sinds onderzoeksjournalisten van de VRT blootlegden hoe een aantal leden racistische en gewelddadige boodschappen verspreidde via Discord. De voorman is inmiddels ook formeel in verdenking gesteld voor inbreuken op de antiracismewet, de negationismewet en de wapenwet. Maar gaat er van Van Langenhove en zijn beweging ook enige terreurdreiging uit? De veiligheidsdiensten schatten het risico eerder laag in. Een vereniging als Schild & Vrienden lijkt er in eerste instantie vooral op gericht ’the hearts and minds’ van de Vlamingen te veroveren. Bovendien moet het risico niet in de eerste plaats gezocht worden in het hart van dergelijke organisaties. Zoals eerder aangestipt: extreemrechtse terreur is vandaag zelden of nooit het werk van een grotere, goed georganiseerde groepering. Een aanslag beramen en plegen is vanuit zo’n groepering ook een stuk moeilijker. Het vergt coördinatie en communicatie, wat het voor de veiligheidsdiensten relatief makkelijk maakt om potentiële daders te traceren. Veel moeilijker is het om gevaarlijke individuen in de marge op het spoor te komen.

Of dat groeperingen als Schild & Vrienden van elke verantwoordelijkheid ontslaat, is een andere vraag. Ook binnen de veiligheidsdiensten wordt het aannemelijk geacht dat al dan niet versleutelde haatboodschappen bijdragen tot een klimaat waarin de kans op politieke moorden of aanslagen almaar groter wordt. Opnieuw is de moord op Lübcke een goed voorbeeld. Op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis had Lübcke tijdens een buurtvergadering gezegd dat de opvang van vluchtelingen een Duitse, christelijke waarde is. ‘Wie het daar niet mee eens is, kan op elk moment het land verlaten. Dat is de vrijheid van elke Duitser.’ De uitspraken dateren al van 2015, maar door de politieke extreemrechtse zijde werden ze telkens opnieuw opgerakeld. Met aanhoudende doodsbedreigingen tot gevolg.

In Duitsland woedt nu een fel debat over de vraag of de rechts-radicale AfD mee verantwoordelijk mag worden gesteld voor deze politieke moord. Eenzelfde vraag rees vorig jaar in Italië, na de aanslag in Macerata op zes Afrikaanse migranten. De dader, Luca Traini, verklaarde dat hij handelde uit wraak voor de moord op een Italiaans meisje door een uitgeprocedeerde asielzoeker. Lega-kopstuk Matteo Salvini werd er toen van beschuldigd die wraakgevoelens te hebben opgepookt. De dader was overigens een actief Lega-lid.

Vertaald naar België mag de vraag gesteld worden of een partij als Vlaams Belang een klimaat schept waarin politieke moorden of extreemrechtse terreur waarschijnlijker worden. Het antwoord daarop is niet eenduidig. Volgens veiligheidsdiensten die extreemrechtse terreurdreiging onderzoeken is er geen reden om minder waakzaam te zijn in Wallonië, een regio waar geen echte pendant van Vlaams Belang of Alternative für Deutschland bestaat. In Wallonië heb je net zo goed een vijandig klimaat tegenover moslims, vreemdelingen en politici, klinkt het. ‘Ook daar heb je met andere woorden een voedingsbodem voor extreemrechts geweld.’