Pankaj Mishra: ‘De reactie op de invasie van Rusland is zeer extreem’

De prominente Indische denker Pankaj Mishra vindt de maatregelen van het Westen tegen Rusland onoprecht, ze zouden te ver gaan en vooral de landen van het globale Zuiden treffen.

De essayist en schrijver Pankaj Mishra, 53, is een van de belangrijkste stemmen van India. Zijn boeken Butter Chicken in Ludhiana en Age of Anger (Nederlands: Tijd van woede: een geschiedenis van het heden) waren bestsellers.

Mijnheer Mishra, welk historisch conflict is het meest leerzame om de oorlog in Oekraïne te begrijpen?

Pankaj Mishra: Het is beter geen vergelijkingen te trekken. Een geopolitieke situatie zoals vandaag, waarin nucleaire machten zoals Rusland en China zo beslist optreden en landen zoals India zo’n  dubbelzinnige rol spelen, was er nog niet. Het zou gevaarlijk kunnen zijn in deze toestand naar eenvoudige historische patronen te zoeken.

Onlangs hebt u zelf een vergelijking getrokken met de aanslagen van 11 september 2001.

Mishra: Wanneer men naar waarschuwende voorbeelden vraagt, dan zou ik inderdaad verwijzen naar de Westerse reactie op 9/11 – en niet naar Hitler, München en de appeasement-politiek van 1938 zoals tegenwoordig veel politici en journalisten doen. De fanatici van al-Qaida hebben op 11 september zeer veel mensen gedood en enorme schade aangericht. Achteraf bleek dat de catastrofaal domme reactie op die aanslagen globaal gezien nog destructiever was als de oorspronkelijke daad van geweld: het begin van de war on terror waarin veel staten werden betrokken. Zoals we vandaag weten eindigde die oorlog in nederlagen en vernedering en in de politieke ontbinding van hele werelddelen.

Wat leert ons dat voor het actuele conflict?  

Mishra: Vladimir Poetin gaat een zekere nederlaag tegemoet, net zoals al-Qaida 20 jaar geleden. Maar wanneer men vandaag opnieuw zo’n buitensporige militaire, economische en politieke wapens inzet, richt men op langere termijn een schade aan die nog veel groter is.

U houdt de maatregelen tegen Poetin voor overdreven?

Mishra: Ik vind dat de reactie op de invasie van Rusland zeer extreem is. En de gevolgen ervan raken niet alleen Rusland, de buurstaten en Europa, maar ook landen die ver van Rusland liggen. Wat gebeurt er met de landen die afhangen van Ruslands energie- en voedingsexporten? Zal er altijd een banvloek boven Rusland hangen? Zullen de Russen Poetin afzetten en een nog radicalere leider zoeken? We weten dat de ervaring van een nationale vernedering nog groter onheil kan brengen.

Wat stelt u voor om de oorlog te stoppen?

Mishra: Wat hebben de Amerikanen in Afghanistan gedaan? Ze hebben onderhandeld. Ze hebben met precies die mensen onderhandeld die ze oorspronkelijk wilden vernietigen.

Hoe wil u onderhandelen met een man die ondanks dozijnen gesprekken met toppolitici toch een oorlog is begonnen?

Mishra: Er is geen alternatief voor onderhandelingen. Ik ben geen politicus, geen man van een geheime dienst en geen minister van Financiën, en ik kan u dus niet exact uitleggen hoe en wat. Maar ik ben bezorgd omdat de sancties zo zwaar zijn dat ze de Russische economie op termijn vernietigen. En het gaat hier om een atoomnatie die beheerst wordt door een man die in bepaalde opzichten gek is.

Kan men na de gruweldaden in Boetsja eigenlijk nog met Poetin praten? Zelfs president Zelensky pleitte altijd voor onderhandelingen, maar vindt dat ondertussen erg moeilijk.

Mishra: Na de brutaliteit die de mensen in Oekraïne hebben ervaren, zal het hen moeilijk vallen te onderhandelen. Maar Zelensky weet dat hij het niet kan uitsluiten. Is er een andere weg naar rechtvaardigheid en vrede? Is de militaire en retorische escalatie tegenover een nucleaire macht het antwoord op de honger- en inflatiecrisis die zich in het globale Zuiden aftekent?

Voor alle duidelijkheid: Poetin heeft die reactie uitgelokt.

Mishra: Ja, maar wie is op dit ogenblik het slachtoffer daarvan? Rusland – of de geglobaliseerde wereld zelf? De gevolgen van deze politiek vernietigen uiteindelijk het weefsel van wereldwijd onderlinge afhankelijkheid. Het Westen stuurt het signaal dat het zijn dominantie in de globalisering als wapen kan inzetten. Dit signaal raakt naast Rusland ook andere landen zoals China en India, en vormt voor hen een beweegreden om zich terug te trekken, zichzelf in digitale vestingen te veranderen, buitenlandse invloed te beperken, Westerse media weg te sturen…

… wat China toch al voor de crisis in Oekraïne heeft gedaan. Ontstaat daar een tweede machtsblok zoals in de Koude Oorlog?

Mishra: Het verouderde denkmodel van de Koude Oorlog – democratie tegenover autocratie zoals president Joe Biden zegt – is misleidend. Het wekt de indruk dat er slechts twee bepaalde machtsblokken bestaan. In realiteit is de wereld één groot netwerk. Doordat jullie Rusland bestraffen, bestraffen jullie onbedoeld veel andere en armere landen. Jullie bevorderen de paranoia en moedigen autocraten aan om de weg te bewandelen die China heeft gekozen. Mijn vraag is eenvoudig: hebben jullie dat allemaal tot het einde doordacht?

Hoe denkt u dan door?

Mishra: Ik ontken niet dat het Westen voor een geweldige uitdaging staat. Sinds de 19^de eeuw was het erom te doen hoe de leiders en de vroege winnaars van de industriële revolutie, dus het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Frankrijk, zouden omspringen met de laatkomers zoals Duitsland, vervolgens Japan en Rusland, en op dit ogenblik China, India en veel kleinere regionale machten zoals Iran. In de 20^ste eeuw zijn over die materie twee catastrofale wereldoorlogen ontstaan. Die optie is onvoorstelbaar wanneer zoveel van die opkomende landen over atoomwapens beschikken. Wij kunnen de volgende jaren alleen maar overleven wanneer we de unieke constellatie van onze tijd voor ogen houden en omzichtig te werk gaan.   

Is Poetin zelf geen koude krijger die voor deze oorlog met China’s staatschef Xi Jinping een manifest heeft bezegeld waarin ze zich tegen het Westen keren?

Mishra: China en Rusland wilden in eerste instantie zeer zeker deel uitmaken van de moderne Westerse wereld. Poetin is begonnen als “Westernizer”, zijn ontwikkeling tot koude krijger kwam pas later. Hetzelfde geldt voor China. De idee was: wij maken deel uit van een wereldorde die gecreëerd is door het Westen en we gaan er gebruik van maken. We laten Westers kapitaal binnen en investeren in het Westen. Met door de jaren heen rees het vermoeden dat de globalisering op termijn een Westers middel was om zijn hegemonie ter verzekeren.

Poetin wil de wereld toch niet naar Westers model ombouwen? Een KGB-agent die zijn presidentschap begon met een brutale oorlog tegen Tsjetsjenië?  

Mishra: Laat ons alstublieft de geschiedenis niet herschrijven. Denk aan al zijn bezoeken aan de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, waar hij met groot vertoon werd ontvangen, van George W. Bush tot Tony Blair: Poetin omarmde het Westen en het Westen omarmde hem – en zijn oligarchen. Wat hij ook gedaan had in Tsjetsjenië stoorde niemand, want toen was hij ‘onze man’. Hij was een medewerker in de oorlog tegen terreur. Uitgerekend Amerika en Rusland stonden toen dicht bij elkaar.

Vandaag zijn dat China en Rusland.

Mishra: Het denken in China en Rusland is op wonderlijke manier samengevallen. Xi Jinping heeft  verder het pad bewandeld dat vooral te maken heeft met de ambtsperiode van Donald Trump en zijn handelsoorlog tegen China. In elk geval kwamen zowel Xi Jinping als Poetin tot het besluit dat ze een weg moesten zoeken die niet eindigt in de afhankelijkheid van het Westen. Dat vormt de basis voor hun vriendschap en is de reden waarom China tot nu toe zwijgt over Oekraïne.

De South China Morning Post heeft u als ‘duistere’ realist omschreven. Het blad plaatst u recht tegenover Francis Fukuyama, hij interpreteert de weerstand van Oekraïne als wedergeboorte van ‘de geest van 1989’ en herinnert ons aan de liberale wereldorde.

Mishra: Ik beschouw de wereld en de samenlevingen waarover ik spreek zoals ze zijn. Wie dat doet, moet ermee leven dat hij als pessimist wordt beschouwd. Maar dat met de globale renaissance van de vrijheid de geschiedenis opnieuw eindigt, houd ik voor onzin. We horen al dertig jaar dat de liberale democratie van het Westen het ultieme model is en dat de meeste maatschappijen in het kielzog zouden volgen, hoewel de werkelijkheid die zelfvleierij ondubbelzinnig heeft weerlegd.

141 van 193 staten hebben zich in de V.N. aan de zijde van Oekraïne geplaatst, slechts 4 hebben met Rusland gestemd, 35 hebben zich onthouden.

Mishra: Wanneer u de landen telt, die zich hebben onthouden of sancties tegen Rusland afwijzen, dan wordt u geconfronteerd met de brede meerderheid van de wereldbevolking. Allemaal hebben ze hun eigen motieven om de sancties tegen Rusland niet te steunen en de invasie niet te veroordelen. De voorstelling dat de gehele internationale samenleving zich tegen Rusland zou verenigd hebben, is in elk geval zelfbegoocheling.

U spreekt over landen. Zou men in dit geval beter een onderscheid maken tussen regeringen, die in de Verenigde Naties stemmen, en hun volkeren?

Mishra: In dat geval kan ik alleen voor India en misschien ook voor Indonesië spreken, waar Poetin verbazingwekkend populair is. Het is verontrustend, maar voor veel mensen geldt hij als iemand die optreedt tegen een land dat gesteund wordt door het Westen. Dat alleen al is voor sommigen voldoende om hem te steunen. In India gaat het om mensen op wie ook premier Narendra Modi kan rekenen. Ook hier hebben we te maken met een gefragmenteerde publieke opinie waarbinnen het zeer moeilijk is – zelfs in het aangezicht van het absolute kwaad – om het eens te raken over de invasie in Oekraïne. Het is belangrijk deze veelvoud aan motieven te begrijpen in plaats van te moraliseren en beslissingen te nemen waarvan kan blijken dat ze voorbarig en destructief kunnen zijn.  

Dat India zich niet tegenover Rusland plaatst, wekt veel verbazing in het Westen.

Mishra: Ik wed dat veel mensen in het Westen helemaal niet weten dat India onder Modi de grondwettelijk gegarandeerde autonomie van Kasjmir (een van de Indische deelstaten, nvdr) systematisch heeft vernietigd. Uit het Westen viel daarover niks te horen, laat staan dat het iets ertegen ondernomen heeft. En dat is slechts één van de vele tegenstrijdigheden. Hoe bevoorraden Westerse landen zich nadat ze Russisch olie sanctioneren? Ze gaan naar Saoedi-Arabië en Venezuela. Veel mensen in het globale Zuiden zijn verbitterd over de manier waarop het Westen vaccins heeft opgepot. Hier wordt plotseling een moraliserende houding ontmaskerd als huichelachtig en hol en ze moedigt antiwesterse stemmen aan in de armere staten.

Hoe kunnen de Westerse staten hun nieuw gevonden eenheid gebruiken om dat te verhinderen?

Mishra: Wanneer die eenheid zich uitput in de bestraffing van Rusland en de vele staten die van dat land afhankelijk zijn, dan is dat een negatieve en uiteindelijk destructieve eenheid. Wanneer ze gericht is op een groter doel, op een reflectie over hoe men zulke situaties in de toekomst kan  vermijden, dan zou dat fantastisch zijn. Iedereen moet erover nadenken welke fouten ze gemaakt hebben.

Is het niet wereldvreemd om na de overval van het ene land op het andere aan beide partijen te vragen om na te denken over hun fouten?

Mishra: Het alternatief zou erin bestaan te zeggen dat slechts één partij fouten heeft gemaakt. Klinkt dat niet dom, zeg maar compleet idioot?  

Neen, omdat Poetin aanvalt, omdat het om een acute crisis gaat en niet om de relativering van historische fouten.   

Mishra: Het is belangrijk om ons af te vragen hoe we in die situatie zijn verzeild geraakt en wat daaruit te leren valt. Alleen naar het heden kijken en een zeer morele houding innemen, is gevaarlijk. Al die grote en middelgrote machten, of ze nu vroeger of later in de moderne tijd zijn gearriveerd, hebben zich bezondigd aan verschrikkelijke misdaden, van slavernij en imperialisme tot en met aanvalsoorlogen en volkerenmoord. Laat ons in dit late en beslissende stadium van de geschiedenis van de moderne wereld niet doen alsof iemand onschuldig is.

© Der Spiegel – Vertaald door Wim Vermeylen