Oud-diplomaat Frans van Daele waarschuwt: ‘Het Westen zal zich door 2024 moeten knokken om te overleven’

Diplomaat in ruste Frans van Daele is geen spraakwaterval en zegt alleen wat hij strikt noodzakelijk acht – maar hij heeft zelden veel tijd nodig om na te denken. Hij was kabinetschef van koning Filip en van Herman Van Rompuy, toen die voorzitter was van de Europese Raad, ambassadeur bij onder meer de Europese Unie en viceambassadeur bij de Verenigde Naties. Vandaag is hij ‘Speciaal Gezant ter promotie van godsdienstvrijheid en vrijheid van overtuiging buiten de EU’ voor de Europese Commissie. Doorheen zijn carrière moest hij voortdurend ‘inschatten of gebeurtenissen slechts een golfje aan de oppervlakte zijn dan wel de onderstroom veranderen’, zo staat het in zijn boek Schaken met de macht (2019). Hoe kijkt Frans baron van Daele naar de wereld en het Europa van de voorbije jaren?

Voor de Bulgaarse politoloog Ivan Krastev wordt 2024 het jaar waarin het Westen moet zien te overleven.

Frans van Daele: Hij heeft een punt. Bij de Europees Parlementsverkiezingen en bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen verwachten veel waarnemers een significante verschuiving naar rechts. Bovendien trekken ze ook in Taiwan, India, Mexico, Zuid-Afrika, Brazilië en misschien Oekraïne naar de stembus. Samen met het verloop van de oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten zullen die verkiezingen mee bepalen hoe onze wereld er de komende jaren uitziet. 2024 wordt dus onvermijdelijk een jaar van instabiliteit en onzekerheid waar het Westen zich door zal moeten knokken.

Laten we beginnen met de oorlog in Oekraïne: het optimisme uit het eerste jaar van de oorlog is in 2023 helemaal verdwenen.

Van Daele: We zijn in een patstelling beland. De westerse wapenleveringen aan Oekraïne verlopen erg stroef, Oekraïne boekt nauwelijks nog terreinwinst en zijn soldaten raken uitgeput. Aan de Russische kant kraakt de economie en vecht het leger met steeds ouder wapentuig. Die patstelling kan blijven duren of doorbroken worden.

Wat denkt u?

Van Daele: Voorspellingen doen is moeilijk, en al zeker als het over de toekomst gaat, schreef Mark Twain. De Russische president Vladimir Poetin zegt dat hij zal volhouden tot al zijn oorlogsdoelen bereikt zijn. Maar het is moeilijk in te schatten of hij dat meent.

Zijn Rusland en het Westen in oorlog?

Van Daele: Vanuit een juridisch oogpunt? Nee, er vechten geen westerse soldaten mee aan het front. Poetin spreekt ook nog altijd van ‘een speciale militaire operatie’.

Poetin benadrukt dat er een groter conflict speelt, en ook elders in de wereld – denk maar aan China en Brazilië – ziet men het zo. Maken we onszelf iets wijs?

Van Daele: Je kunt niet ontkennen dat er meer aan de hand is dan alleen maar een oorlog tussen Rusland en Oekraïne. De belangen van het Westen en van Rusland zijn enorm verschillend, de rivaliteit loopt hoog op, en de draagwijdte van de oorlog reikt tot in vele uithoeken van de wereld. Maar dat alles maakt nog niet dat het Westen oorlog voert met Rusland.

Met enige aarzeling beloofde het Westen Oekraïne wapens, en die komen vaak erg laat aan. Hebben we wel een strategie?

Van Daele: We hollen niet achter de feiten aan: zonder de militaire, financiële en politieke steun van het Westen zou Oekraïne er veel slechter voor staan. Ik ben er bovendien van overtuigd dat Europa en de Verenigde Staten in de mate van het mogelijke hun steun zullen voortzetten. Dat niet doen, zou van zwakte getuigen – en dat is momenteel wel het laatste signaal dat we aan Moskou en andere machtscentra in de wereld mogen geven.

In de aanloop naar de presidentsverkiezingen droogt de Amerikaanse steun aan Oekraïne op. Als Donald Trump zou winnen, kan het wel eens gedaan zijn met de hulp.

Van Daele: De Amerikaanse verkiezingsstrijd is verre van beslecht. De opkomst zal opnieuw mee bepalen wie wint, en de campagne is nog niet ver genoeg gevorderd om daarover al uitspraken te doen. Bovendien zijn er de processen tegen Donald Trump. Heel wat Amerikanen, ook Republikeinen, hebben groot respect voor de beslissingen van hun magistratuur. De Amerikaanse economie, tot slot, doet het erg goed. President Joe Biden heeft nog een klein jaar de tijd. In die periode zullen de Amerikaanse burgers dat in hun portefeuille gaan voelen.

In de Republikeinse Partij verliezen de gematigde krachten keer op keer terrein. Dat moet Oekraïne en Europa toch verontrusten?

Van Daele: Dat klopt. Vijftig jaar lang maakte het voor Europa niet uit of er in Washington Republikeinen dan wel Democraten aan de macht waren, want er bestond tussen beide partijen een consensus over het buitenlandbeleid. Die consensus begon tijdens het presidentschap van Bill Clinton wat af te brokkelen en ligt sinds Donald Trump aan diggelen – ook al bleven de historische banden tijdens Trumps presidentschap wel degelijk intact. Met die realiteit moet Europa rekening houden. We moeten ons daar nog verder op voorbereiden.

Even terug naar Oekraïne. Kiev zegt wel vaker dat het voldoende militair materieel krijgt om te overleven, maar onvoldoende om te winnen. Dat weegt op het moreel.

Van Daele: We moeten natuurlijk rekening houden met wat het Westen nog kán geven – sommige landen zitten aan hun limiet. Bovendien houden Europese en Amerikaanse leiders bij de wapenleveringen aan Oekraïne steeds rekening met het risico op een escalatie van de oorlog – dat is een factor die we niet mogen onderschatten.

Poetin heeft al vaak gewaarschuwd voor escalatie, maar voegde nooit de daad bij het woord. Moeten we zijn rode lijnen wel ernstig nemen?

Van Daele: Alles wat uit Moskou komt, moet je per definitie ernstig nemen. Het zou ondoordacht zijn om dat niet te doen.

Een van die dreigementen is: de Baltische Staten aanvallen.

Van Daele: Natuurlijk is Poetin een doorgewinterde beoefenaar van propaganda die ook voor het Westen bestemd is. Rusland wordt geregeerd door mensen die heel goed kunnen rekenen en denken in termen van machtsverhoudingen. Met andere woorden: Moskou weet dat de Baltische Staten bij de NAVO horen en kent onze sterktes en zwaktes. Het is aan ons om onze sterktes uit te bouwen en onze zwaktes weg te werken.

Westerse leiders blijven maar herhalen dat Oekraïne deze oorlog niet mag verliezen, maar niemand weet wat dat betekent.

Van Daele: Maak je geen illusies: uiteindelijk zullen Rusland en Oekraïne aan de onderhandelingstafel belanden. Die gesprekken zullen pas slagen wanneer beide partijen het resultaat ervan als een overwinning kunnen verkopen aan het thuisfront. Maar momenteel kunnen we nog niet op een zinvolle manier inschatten wat een eventueel compromis zou inhouden. Het Westen bepaalt met zijn steun mee of Oekraïne in een sterke uitgangspositie aan de onderhandelingen met Rusland kan beginnen of niet. Daarom is de beslissing van de Europese lidstaten om de toetredingsgesprekken met Oekraïne aan te vatten wel degelijk een sterk signaal.

Heeft Oekraïne niet vooral concrete steun nodig, zoals het hulppakket van 50 miljard euro dat in december door de Hongaarse premier Viktor Orbán werd geblokkeerd?

Van Daele: Onderschat de impact niet van het uitzicht op Europees lidmaatschap. Oekraïne moet tijdens de onderhandelingen aan een heleboel voorwaarden voldoen die het land onlosmakelijk economisch en institutioneel in de Europese constructie verankeren. Maar de toetredingsgesprekken zullen naar verwachting nog jaren in beslag nemen en Orbán krijgt tijdens dat proces nog veel kansen om het Oekraïense EU-lidmaatschap stop te zetten. Er staat nog altijd 20 miljard euro voor Hongarije geblokkeerd op Europese rekeningen, en Orbán zal opnieuw met veto’s dreigen om die middelen los te weken.

Sinds de bankencrisis in 2008 zijn de crisissen voor Europa niet meer opgehouden. Hoe lang kan de Unie dat nog volhouden?

Van Daele: Een project dat níét geconfronteerd wordt met weerstanden en obstakels, is dat überhaupt geloofwaardig? Ik kan alleen maar vaststellen dat de Europese Unie de afgelopen vijftien jaar niet zwakker is geworden. De Europese economieën hebben de driedubbele klap van de coronapandemie, de energiecrisis en de oorlog in Oekraïne goed doorstaan. Onze slagkracht en ons uithoudingsvermogen mogen net tot optimisme en zelfvertrouwen stemmen. Zelfs radicaal-rechtse partijen – die vóór de Brexit nog een uitstap uit de Unie bepleitten – beseffen intussen dat ze niet zonder Europese samenwerking kunnen.

De Europese eensgezindheid tegenover Oekraïne zien we niet terug bij de oorlog tussen Israël en Palestina.

Van Daele: Dat hoeft niet te verwonderen. Herinner u de Europese verdeeldheid over de Amerikaanse acties in Irak in 2003.

Na de Hamas-terreuraanval van 7 oktober begon Israël een tegenoffensief dat duizenden burgers het leven kost. Hoe kijkt u daarnaar?

Van Daele: De oorlog tussen Hamas en Gaza veroorzaakt in het Westen heel emotionele en gepolariseerde reacties. Dat is ook logisch, wegens onze betrokkenheid bij de oprichting van Israël en onze inspanningen voor een tweestatenoplossing. De gruwelijke aanval op Israël begin oktober en het dodental aan Palestijnse kant laat de bevolkingen in het Westen niet onberoerd. En de politiek pikt dat signaal duidelijk op, want zelfs Duitsland en de Verenigde Staten roepen Israël in felle bewoordingen op om anders te werk gaan. Dat laatste mogen we niet onderschatten, want bij mijn weten sprak Berlijn noch Washington ooit al zulke forse taal tegen Israël.

Maar de Israëlische premier Benjamin Netanyahu negeert die oproepen, de wapenleveringen uit de Verenigde Staten gaan door.

Van Daele: We móéten de druk op Israël om burgerslachtoffers te vermijden hoog blijven houden.

Vindt u de reactie van Israël proportioneel na de aanval van Hamas?

Van Daele: Als het aantal onschuldige burgerslachtoffers in de Gazastrook daadwerkelijk klopt, dan is dat een zeer ernstige zaak.

Wat moet er volgens u gebeuren om de oorlog te beëindigen?

Van Daele: De enige optie is een tweestatenoplossing.

Dat idee circuleert al decennialang…

Van Daele: En het is vandaag minder waarschijnlijk dan ooit, maar misschien komen ze in Israël en Palestina tot andere inzichten door de gebeurtenissen van de afgelopen maanden.

Dat is vroeger ook nooit gelukt. Altijd hetzelfde voorstellen en toch een ander resultaat verwachten: is dat niet de definitie van waanzin?

Van Daele: We móéten een tweestatenoplossing wel realistisch vinden. Wat is het alternatief?

Sancties tegen Israël zolang dat land kolonisatiepolitiek blijft steunen, bijvoorbeeld?

Van Daele: Die worden alleen in Europees verband unaniem genomen, en daarover bestaat er tussen de lidstaten geen eensgezindheid.

Is vreedzame co-existentie met Hamas wel mogelijk?

Van Daele: Het water is wel heel diep – vergeet ook de rol van Iran niet in heel de kwestie.

Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, kreeg veel kritiek omdat ze in Jeruzalem zonder mandaat van de lidstaten ‘onvoorwaardelijke steun’ aan Israël beloofde.

Van Daele: De Europese Commissie is niet zomaar het secretariaat van de lidstaten, maar wel een politiek orgaan. De voorzitter mag zich ook over politieke kwesties uitspreken. Bovendien deed Von der Leyen die uitspraken in de onmiddellijke nasleep van 7 oktober.

Ze hield die lijn wel wekenlang aan. Ook toen we al wisten dat de Israëlische bombardementen talloze burgerslachtoffers maakten en de Belgische regering om respect voor het internationaal recht vroeg. Heeft ze de Europese geloofwaardigheid in het ‘Globale Zuiden’ niet aangetast?

Van Daele: Ook Von der Leyen pleit voor een tweestatenoplossing en benadrukt dat burgerslachtoffers vermeden moeten worden. In amalgamen zoals het ‘Globale Zuiden’ geloof ik niet al te zeer. Ook al lijdt het geen twijfel dat landen uit die regio de situatie op de voet volgen en kijken naar hoe Europa zich opstelt.

Heeft Europa wel iets te zeggen in het Midden-Oosten?

Van Daele: De Europese samenwerking is in het leven geroepen om vrede te scheppen in Europa, niet daarbuiten. Met verkeerde verwachtingen komen verkeerde inschattingen.

Het aantal meldingen van antisemitisme in Europa neemt toe. Baart u dat zorgen?

Van Daele: Dat is een kwalijke evolutie. Gelukkig kunnen we vaststellen dat politiek, magistratuur en politie in Europa zulke incidenten nauw opvolgen – wat anderen daar ook over mogen beweren.

Premier Alexander De Croo (Open VLD) vertrekt binnenkort naar China. Wat moet hij tegen de Chinese president Xi Jinping zeggen over de Chinese beïnvloedingspogingen in de Belgische politiek?

Van Daele: De Croo heeft al aangegeven dat hij de kwestie zal aankaarten bij president Xi. En hij heeft gelijk. Het wordt hoe dan ook een belangrijk bezoek: in een wereld die op losse schroeven komt te staan is het van cruciaal belang om elkaars voorspelbaarheid te verhogen in plaats van rivaliteit vrij spel te geven. Als een van de meer ervaren Europese leiders, van een land dat momenteel ook voorzitter is van de Raad van de Europese Unie, is De Croo een geschikte persoon om die boodschap over te brengen. Dat klinkt misschien als wollige diplomatentaal, maar het is wel de realiteit der dingen. Diplomatie is nu eenmaal de goedkoopste manier om erger te voorkomen.