Politieke discussies zorgen vaak voor ophef. Vroeger ging het vooral om links versus rechts. Nu tikken links-progressieven elkaar steeds vaker op de vingers. Wat als je vriend zich op sociale media niet genoeg uitspreekt over onrecht in de wereld? Of als het activisme van die andere vriend te extreem wordt? ‘Het streven naar zo zuiver mogelijk links te zijn, veroorzaakt een ideologische versplintering ‘, zegt criminoloog Christophe Busch.
‘Ze vindt dat iedereen die werkt voor de mainstreammedia en zijn platform niet gebruikt om de oorlogsmisdaden van Israël aan te klagen, medeplichtig is aan de genocide in Gaza.’ Volgens een gemeenschappelijke kennis was dat de reden waarom ik geen Instagramverhalen meer van Hanan* te zien kreeg. Ze was meer dan twintig jaar een van mijn beste vriendinnen geweest.
‘Maar ik heb mee betoogd’, zeg ik verontwaardigd. ‘Ik ondertekende petities en was bij benefieten.’ Had ik daarover niet genoeg gepost op sociale media? Wist zij wel dat het onethische, weinig transparante bedrijven zijn? Ze worden bestuurd door figuren die buigen voor een machthebber die zich pas de afgelopen weken wat distantieerde van de Israëlische premier Benjamin Netanyahu. Het zet allemaal geen zoden aan de dijk. Het contact was al langer verwaterd. Hiermee werd ook de laatste indirecte communicatielijn afgesneden.
En het gebeurt vaker. Dat blijkt uit de getuigenis van Maarten*. Op een avond verhief zijn zus plots haar stem. Ze vond dat hun moeder en broer zich onvoldoende inzetten voor Gaza. Eerder die week hadden ze een betoging laten schieten. Hun familie is, zoals zij, links en progressief. De moeder draagt al haar leven lang bij aan sociale projecten. De zoon zet zich al jaren vrijwillig in voor mensen in kansarmoede. Toch is ze diep ontgoocheld. ‘Mensen die nu niet kwaad zijn over wat er gebeurt, zijn geen mensen. Ik zal wel boos zijn in jullie plaats. Ik zal het wel alleen dragen.’
‘We stonden met onze mond vol tanden’, zegt Maarten. ‘Mijn moeder probeerde haar nog duidelijk te maken dat het niet correct was om zo met ons om te gaan en dat ze open moest blijven staan voor andere meningen, maar het leek niet door te dringen. Toen we vroegen wanneer we in haar ogen genoeg zouden doen, wanneer ons engagement voldoende groot zou zijn, wist ze daar niet op te antwoorden.’
‘Door de nadruk te leggen op de verschillen, valt de maatschappij steeds verder uiteen.’
Intussen gaat Maarten gesprekken over politiek geladen onderwerpen met zijn zus uit de weg. ‘Als het haar bedoeling was om ons ervan te overtuigen om meer engagement op te nemen, is ze daar niet in geslaagd, integendeel. Ik heb het gevoel dat ik niet meer met mijn zus kan praten over waar zij zoal mee bezig is. Ik heb schrik dat wat ik daarover te zeggen heb als een boemerang in mijn gezicht terugkomt.’
Breuklijnen
De getuigenissen illustreren geen klassieke politieke tegenstelling tussen links en rechts, maar tonen een breuklijn tussen mensen die er in principe eenzelfde ideologie op nahouden. Volgens onderzoekers is dat fenomeen eerder uitzonderlijk. ‘Eigenlijk staat politiek vrij laag in de lijst met zaken die aanleiding geven tot conflict tussen mensen die een vriendschappelijke of romantische relatie hebben’, zegt hoogleraar sociale en politieke psychologie Alain Van Hiel (UGent).
‘Belgen blijken zelfs behoorlijk verdraagzaam te zijn als het aankomt op vriendschappen met mensen die er een andere ideologie op nahouden’, zegt Ine Goovaerts, postdoctoraal onderzoeker bij de onderzoeksgroep Media, Movements, and Politics (UAntwerpen) en coördinator van het interuniversitair onderzoeksproject NotLikeUs, dat peilt naar de manier waarop burgers ‘politiek-anderen’ als gelijkaardig of verschillend zien, op zowel politiek als niet-politiek vlak. ‘De helft van de Belgen twijfelt er niet of amper over om vriendschap te sluiten met een kiezer van de partij waarmee ze zich het minst identificeren. Slechts 11 procent geeft aan daar zeer sterk over te twijfelen en dat waarschijnlijk niet te kunnen.’
Toch gaan we vooral relaties aan met mensen die op ons lijken wat leeftijd, etniciteit, inkomen of religie betreft, maar ook de normen en waarden die iemand belangrijk vindt, zijn doorslaggevend. ‘Zulke relaties hebben om evidente redenen meer kans op slagen’, verduidelijkt Van Hiel. Dat neemt niet weg dat het tussen gelijkgezinden ook soms botst – al vraagt Van Hiel zich af in welke mate ze dan werkelijk gelijkgestemd zijn. ‘Misschien vonden ze elkaar oorspronkelijk wel, maar wordt er met die discussie uiteindelijk toch een verschil blootgelegd.’
‘Het politieke spectrum links-rechts en progressief-conservatief bestaat nog wel, maar politiek is de afgelopen decennia veel sterker verweven geraakt met identiteit.’
Zulke botsingen zorgen er in elk geval voor dat we ons ongemakkelijk voelen, zeker als het gaat om zaken die ons na aan het hart liggen, zoals Gaza voor heel wat mensen. ‘Als je merkt dat anderen daar dan minder bewustzijn rond creëren of zich er minder sterk voor engageren, kan dat ervoor zorgen dat je het gevoel hebt dat je waarden en normen bedreigd worden’, zegt Goovaerts. ‘En omdat die deel uitmaken van je identiteit, wordt zo’n discussie snel erg persoonlijk.’
Identiteitspolitiek
‘De afgelopen decennia hebben we een verschuiving gezien in de manier waarop politiek beleefd wordt’, zegt Cato Waeterloos, die als postdoctoraal onderzoeker aan de KU Leuven de rol van digitale platformen en sociale media in verschillende vormen van politieke participatie onderzoekt. ‘Zeker bij jongere generaties vindt de traditionele partijpolitiek steeds minder grond. Het politieke spectrum links-rechts en progressief-conservatief bestaat nog wel, maar politiek is de afgelopen decennia veel sterker verweven geraakt met identiteit.’
Dat wat privaat is, politiek wordt, is niet nieuw. Denk bijvoorbeeld aan de Amerikaanse burgerrechtenbeweging die in de jaren 1950 en 1960 streed voor gelijke rechten en tegen rassendiscriminatie of, dichter bij huis, aan de strijd voor vrouwenrechten in de jaren 1970. ‘Als het over Gaza gaat, maken de xenofobie en islamofobie veel los bij Belgische moslims, terwijl de beelden van ondervoede kinderen bij Belgische moeders veel emoties oproepen’, vervolgt Waeterloos.
‘Het “koninklijke ik” – als individu én als lid van een sociale groep – neemt elk kritisch oordeel hoogstpersoonlijk.’
‘We leven in tijden van oprukkende identiteitspolitiek’, zegt Van Hiel. ‘Onder andere etnisch-culturele minderheidsgroepen, mensen met een beperking en LGBTQIA+-groepen vragen – terecht – aandacht voor hun moeilijke situatie, maar door de nadruk te leggen op de verschillen, valt de maatschappij steeds verder uiteen. Op die manier werkt identiteitspolitiek niet verbindend: ze creëert namelijk tegenstellingen. Bovendien maakt identiteitspolitiek eerlijke dialogen steeds moeilijker. Het “koninklijke ik” – als individu én als lid van een sociale groep – neemt elk kritisch oordeel namelijk hoogstpersoonlijk.’
https://www.knack.be/nieuws/belgie/politiek/gevaren-van-identiteitspolitiek-dubbele-vervreemding-en-verdere-maatschappelijke-fragmentatie/
‘Infighting’
‘Omdat de wereld complexer geworden is, ontstaat er bij sommige mensen een verlangen om de dingen eenvoudig voor te stellen’, zegt Christophe Busch, criminoloog en historicus gespecialiseerd in radicalisering en polarisering binnen de samenleving. ‘Ze delen de wereld op in zwart en wit, en kiezen ervoor om blind te blijven voor de grijstinten. Helaas zit de wereld niet zo in elkaar.’
Wie vanuit activisme mensen wil overtuigen, zet vaak gewoon goed tegenover kwaad.
Volgens Busch tonen de getuigenissen een strijd tussen zuiver versus onzuiver links. ‘Alleen is de realiteit zelden zuiver, waardoor er een soort infighting ontstaat. Het streven naar zo zuiver mogelijk te zijn, veroorzaakt een ideologische versplintering binnen links-progressieve kringen.’
‘Wie vanuit een deliberatief oogpunt mensen wil overtuigen, zal luisteren naar de mening van anderen, óók als die afwijkt van de eigen mening’, besluit Busch. ‘Wie vanuit activisme mensen wil overtuigen, zet vaak gewoon goed tegenover kwaad.’
Klankkast
De activistische standpunten, waarin goed tegenover kwaad wordt gezet, komen sterk tot uiting op de sociale media die, aldus Van Hiel, fungeren als klankkast.
‘Bovendien hebben sociale media de druk om van zich te laten horen verhoogd’, zegt Waeterloos. ‘In tegenstelling tot het activisme van de jaren 1960 en 1970, toen er vooral betoogd werd en er affiches aan de gevels werden gehangen, is wie mondig is over onrecht vandaag veel zichtbaarder geworden. En dus wie daarover zwijgt ook.’
Is het dan niet verleidelijk om zich met één klik een betrokken imago aan te meten? En draagt performatief activisme wel ergens toe bij? ‘Het is een kritiek die we regelmatig horen’, zegt Waeterloos. ‘Maar onderzoek toont aan dat weinig mensen zich online uitdrukken over politiek om hun sociale status op te krikken. Mensen doen dat toch vooral in de hoop om anderen te informeren, te mobiliseren, en om aandacht te vragen voor een specifiek thema.’
Toch kan enige terughoudendheid volgens Busch geen kwaad. ‘Als buitenlandse mogendheden zien dat we intern verdeeld zijn, kunnen zij daar handig op inspelen. Een regime als Rusland vaart wel bij die versplintering.’
Grijstinten
De versplintering van de samenleving heeft ook bij ons een impact. ‘We verliezen het vermogen om met mensen te spreken waarmee we het niet eens zijn’, waarschuwt Busch. ‘Alleen maar door de dialoog in grijstinten aan te gaan, en door de complexiteit van de wereld onder ogen te zien, zullen we uit die dynamiek raken.’
‘We verliezen het vermogen om met mensen te spreken waarmee we het niet eens zijn. Alleen maar door de dialoog in grijstinten aan te gaan, zullen we uit die dynamiek raken.’
Ook volgens Goovaerts zit de oplossing in dialoog. ‘Bewustzijn creëren en politieke participatie zijn cruciaal om verandering teweeg te brengen. Maar door relaties te verbreken en je uitsluitend te omringen door mensen die exact hetzelfde denken en doen als jij, wordt de cohesie binnen die subgroep wel sterk, maar tussen de verschillende groepen in de maatschappij net heel zwak. Dat kan leiden tot extra polarisatie.’
‘Hoewel het geweld in Gaza een lange geschiedenis heeft, is het lang geleden dat we in het Westen zo prominent geconfronteerd werden met zware oorlogsmisdaden en, uiteindelijk, een genocide die we “live” kunnen volgen via de (sociale) media’, besluit Waeterloos. ‘Daarom kan het voor de jongere generaties onwennig zijn om daarmee om te gaan. Velen hebben het geluk gehad om op te groeien in een geprivilegieerde positie waar ze niet om de haverklap de straat op moesten komen. Vandaag is dat veranderd, en dat zet sociale relaties onder druk. We zullen daar opnieuw in moeten leren navigeren.’
‘Uiteindelijk maakt onze omgang met ideologie geen betere plaats van de wereld’, concludeert Van Hiel. ‘Ideologische houdingen promoten meningsverschillen en onverdraagzaamheid, ook bij mensen die bij hoog en laag beweren dat ze verbondenheid nastreven. Aandacht hebben voor wat ons verbindt en inspireert, slaat bruggen tussen mensen en zorgt voor een kader dat als vanzelf vervreemding tegengaat.’
* Hanan en Maarten zijn schuilnamen. Hun echte namen zijn bekend bij de redactie.
