‘Is de toekomst van de diplomatie in gevaar?’

‘Diplomatie betekent niet dat er geen strafmaatregelen of andere vormen van dwang, bedreigingen, chantage zijn om iemands belangen te behartigen’, schrijft politiek filosoof Margareta Hanes, die waarschuwt voor een escalatie van geweld in Oekraïne. ‘Het betekent vooral dat geweldloosheid de voorkeur heeft.’

De reacties op het Russisch-Oekraïense conflict zijn gemengd. Er zijn hoofdzakelijk degenen die de eis van Oekraïne voor een volwaardige militaire reactie steunen, dit wil zeggen: militaire hulp van de EU, de NAVO en andere landen, en degenen die enigszins voorstander zijn van het leveren van militair materieel aan Oekraïne, maar zonder een directe betrokkenheid van de NAVO te ondersteunen. Dat laatste verwijst vooral naar de eis van Oekraïne voor een no-flyzone boven Oekraïne, die de NAVO heeft afgewezen. Een no-flyzone boven Oekraïne zou een beroep doen op artikel 5 van het NAVO-verdrag (een aanval op één NAVO-lid wordt beschouwd als een aanval op alle leden van de NAVO), maar omdat Oekraïne geen lid is van de NAVO is een dergelijke stap wettelijk niet gerechtvaardigd. Ze steunen ook allemaal een diplomatieke oplossing, maar verschillen in de prioriteit die ze eraan geven. Wanneer een militaire weg de voorkeur heeft, kan de diplomatieke benadering gemakkelijk naar de achtergrond verdwijnen.

Diplomatie heeft tot doel oorlog of enige andere vorm van gewelddadig conflict te vermijden, te voorkomen, af te schrikken en te stoppen. Zelfs als het niet altijd leidt tot een machtsevenwicht en een sluimerende rivaliteit kan blijven verspreiden, wordt verondersteld dat het een vreedzame omgeving creëert, bijvoorbeeld door het Westfaalse principe van niet-inmenging te bevorderen. Diplomatie betekent niet dat er geen strafmaatregelen of andere vormen van dwang, bedreigingen, chantage zijn om iemands belangen te behartigen. Het betekent vooral dat geweldloosheid de voorkeur heeft. En een geweldloos verzet heeft de voorkeur omdat het levens redt en fysieke en psychologische schade vermindert.

Vooral in een staat van oorlog, van gewapende vijandelijkheden, is de eerste impuls om met meer geweld en geweld te reageren op degene die de agressie heeft ingezet. Hoe meer geweld toeneemt, hoe meer geweld nodig is, zo luidt het argument. Geweld roept geweld op. Een vicieuze cirkel. Dit voegt meerdere lagen van brutaliteit, wreedheid en barbaarsheid toe aan een reeds ontvlamde situatie. Volgens sommigen kan deze benadering toch een einde maken aan het gewapende conflict omdat de gang van zaken de tegenstander op een zeker moment angst zal inboezemenen. Het proces brengt ook iemands vechtlust naar boven, iemands moed die zich vertaalt in een openlijke vastberadenheid om te overwinnen. Dat alles zou de tegenstander overhalen zich terug te trekken of zich over te geven. Dat is in feite waar degenen die oproepen tot een volwaardige militaire interventie in Oekraïne op hopen.

Maar is dit resultaat waarschijnlijk? Dat we weten we niet zeker. Het is Russische roulette. Er zijn veel factoren om rekening mee te houden. Als we het gedrag van politieke leiders willen beïnvloeden, moeten we ons bewust zijn van psychologische en strategische aspecten. De emoties lopen hoog op als we verwoestende oorlogsbeelden zien. Maar om niet bij te dragen aan een escalatie van een al ongelooflijk lijden en vernietiging, moeten we onderscheid maken tussen informatie, kennis en wijsheid. In tijden van oorlog worden deze vaak door elkaar gebruikt, bijvoorbeeld om de vijand te manipuleren of te desinformeren. Terwijl informatie verwijst naar gefilterde gegevens (voornamelijk te vinden op sociale media), is kennis het begrijpen, interpreteren, analyseren van een situatie, en wijsheid bestaat uit een goed beoordelingsvermogen, het nemen van de juiste beslissing. We hebben informatie nodig om de basis van kennis te leggen, en kennis om de basis van wijsheid te leggen. Het is niet voldoende om de feiten te hebben, we moeten ze in perspectief plaatsen om de juiste beslissing te kunnen nemen. Of in de woorden van T.S. Eliot: “Waar is de wijsheid die we in kennis hebben verloren? Waar is de kennis die we in informatie hebben verloren?”

Woorden maken meer dan ooit deel uit van conflicten. Ze vormen een integraal onderdeel van onderhandelingen, diplomatie in het algemeen, van het ondertekenen van verdragen en allianties. In tijden van conflict worden woorden heen en weer geslingerd op sociale media, in (video)conferenties, op spandoeken tijdens demonstraties. Maar zelfs als ze soms dreigementen, valkuilen bevatten, zolang de strijdende partijen met elkaar in gesprek gaan, staat er een communicatiekanaal tussen hen open. Eisen worden gehoord, reacties erkend.

We moeten ervoor zorgen dat we dat niet sluiten, omdat het communicatiekanaal op zich een stap kan zijn in de richting van de-escalatie van het conflict tussen Rusland en Oekraïne. We weten nog niet of het een kleine of een grote stap is, maar het is toch een stap.