Aan de Pools-Oekraïense grens: ‘We moeten beseffen dat het ergste nog moet komen’

De Oekraïners komen, en ze komen met velen. Hoe moet Europa zich voorbereiden op de miljoenen Oekraïners die, op vlucht voor de oorlog, naar de landen van de Europese Unie stromen? Bericht vanaf de Pools-Oekraïense grens.

Drie weken geleden was Medyka nog een plek waar geen zinnig mens langer dan een kwartier blijft. Het Poolse dorpje vlak aan de grens met Oekraïne bestaat uit een honderdtal huisjes, een aftands treinstation en een autoweg die over vier brede baanvakken tot de slagboom aan de grensovergang leidt. Twee uur verder ligt Lviv, de grootste stad van West-Oekraïne. Naast de grens liggen een klein supermarktje en een handvol winkeltjes in vervallen gebouwen.

Vandaag is Medyka een logistiek knooppunt. De middelste baanvakken van de autoweg zijn herschapen tot een parking waar honderden auto’s in lange rijen naast elkaar staan. Vrijwilligers in fluohesjes sleuren grote pakketten in de richting van de grensovergang. Op het grasveld tussen het stadje en de grens staan kartonnen dozen met enorme stapels kleren, mutsen en schoenen op het vochtige gras. In een haastig opgezet tentje wordt warme soep uitgedeeld. Een Indiase vrijwilliger is vanuit Warschau met een tandoorikraam komen aanrijden en deelt – overigens zonder al te veel publieke belangstelling – warme maaltijden uit. Forsgebouwde Poolse politieagenten roepen de vluchtelingen in steenkool- Russisch op om ‘ bystro-bystro‘ (‘snel snel’) naar de dichtstbijzijnde bus te gaan.

De overgrote meerderheid van de Oekraïners steekt te voet de grens over. Het zijn bijna zonder uitzondering vrouwen en kinderen, Oekraïense mannen mogen niet weg omdat ze opgeroepen kunnen worden om het land te verdedigen. Vaak hebben de vluchtelingen niet meer dan een trolley of een versleten rugzak bij zich. De meesten hebben uren in de rij gestaan om de grens over te steken. Zwaar vermoeid lopen ze half verdwaasd rond. Een oude man die net de grens is overgestrompeld, zijgt ter plekke neer. Enkele vrijwilligers van het Rode Kruis wikkelen hem in een geel reddingsdeken, en brengen hem naar het een tentje. De vluchtelingen zwijgen. Met jengelende kinderen aan de hand zoeken ze naar een bus die hen naar warmere oorden kan brengen.

Pools enthousiasme

Ondanks de schrijnende omstandigheden en de snijdende wind kan er bij de meesten toch een glimlach af. Wanneer ik haar vraag hoe het gaat, antwoordt Ljoedmila Bondarenko tot mijn verbazing: ‘Goed.’ Dat is ongewoon voor Russischtaligen, die doorgaans alleen ‘goed’ antwoorden wanneer een onwaarschijnlijk geluk hun pad kruist. Ze heeft haar rosse kater Malka in een dikke handdoek gewikkeld. De kater knijpt zijn ogen dicht, alsof hij de snijdende wind op die manier wil negeren.

Ljoedmila vertelt dat ze zonet twaalf uur lang in de rij heeft gestaan aan de grensovergang. Ze komt uit een voorstad van Kiev, die de afgelopen dagen zwaar werd gebombardeerd. ‘Afgelopen vrijdag is drie gebouwen verder een raket ingeslagen. Een van de buren heeft de klap niet overleefd.’ Ze vertelt dat ze ontroerd is door de hulpvaardigheid van de Polen. ‘We worden hier echt vriendelijk behandeld, krijgen eten en gratis simkaarten. Er zijn zo veel mensen die ons willen helpen. Dat is de grootste bekommernis als je op de vlucht bent: hoe zullen we ontvangen worden?’

Het enthousiasme van de Polen is inderdaad opmerkelijk, want eind 2021 rukte het Poolse leger nog massaal op naar de grens met Belarus om voornamelijk Koerdische vluchtelingen tegen te houden. Honderdduizenden Polen tonen vandaag zich bereid om vluchtelingen op te vangen. Er wordt gul gedoneerd. Chauffeurs bieden gratis ritjes aan voor wie door wil reizen. Voor de regerende PiS-partij is de vluchtelingencrisis ook een opportuniteit om een wit voetje te halen in Brussel. De Europese Commissie startte in december 2021 een procedure omdat PiS de rechtsstaat ondergraaft. Door zich nu warmhartig op te stellen, hoopt de partij de aandacht te verleggen.

Wat zich in Medyka afspeelt, is slechts het begin. Volgens de UNHCR, het vluchtelingenagentschap van de Verenigde Naties, hebben ondertussen meer dan 2,5 miljoen Oekraïners het land verlaten. De komende weken zal dat aantal gevoelig oplopen. Er zijn schattingen dat, als de oorlog blijft duren, tot 10 miljoen Oekraïners hun land zullen ontvluchten. Ter vergelijking: tijdens de Europese vluchtelingencrisis van 2015 kwamen ‘slechts’ 1,3 miljoen vluchtelingen het EU-grondgebied binnen. Sinds 4 maart genieten Oekraïners die voor het begin van de oorlog in Oekraïne woonden tijdelijke bescherming in de Europese Unie. Dat betekent dat ze in alle EU-landen voor minstens een jaar vrij mogen reizen, mogen werken en wonen, medische bijstand kunnen krijgen en hun kinderen naar school mogen sturen.

Veel Oekraïners die momenteel de grens over raken hebben minstens een tijdelijk plan: een broer in Polen, een neef in Frankrijk of een vriend in Duitsland waar ze even kunnen blijven. Oekraïne heeft een grote diaspora. Volgens de Verenigde Naties woonden 5,9 miljoen Oekraïners anno 2019 buiten Oekraïne. Sinds 2017 kunnen Oekraïners visumvrij naar de Europese Unie reizen. Volgens Eurostat kregen in 2020 maar liefst 601.000 Oekraïners een verblijfsvergunning om in de EU te werken. Het overgrote deel van hen werkt in Polen, waar voor de oorlog al naar schatting 2 miljoen Oekraïners woonden. Ook in Duitsland, Italië, Tsjechië, Spanje en Portugal heb je een aanzienlijke Oekraïense gemeenschap. In België waren er in 2017 ongeveer 4000 Oekraïners.

Het is niet toevallig dat net de landen met een aanzienlijke Oekraïense gemeenschap in eerste instantie de meeste Oekraïense vluchtelingen ontvangen, weet Hanne Beirens, directeur van het Migration Policy Institute Europe. ‘In het begin van een dergelijke crisis kiezen vluchtelingen vaak voor landen waar al een grote gemeenschap aanwezig is. Daar hebben ze betere kansen om een netwerk op te bouwen, aan werk te raken of te integreren.’ Maar dat ons land een kleine Oekraïense gemeenschap heeft, betekent niet dat hier geen grote aantallen Oekraïners zullen aankomen. ‘Hoe langer de oorlog duurt, des te meer zullen Oekraïense vluchtelingen buiten de “klassieke” gemeenschappen zoeken’, voorspelt Beirens. ‘Als de kans groter is dat het lang zal duren, maken vluchtelingen andere keuzes. Dan kiezen ze voor landen waar de opvang beter georganiseerd is, of waar er meer kansen zijn voor hun kinderen en carrière. Ook in België zullen we waarschijnlijk tienduizenden Oekraïners moeten opvangen.’

Het ergste komt nog

Sinds het begin van de oorlog zijn al tienduizenden Oekraïners in de Poolse grensstad Przemysl aangekomen. Wojciech Bakun, burgemeester van het anders slaperige stadje, draait lange dagen. Energiek ontvangt hij voortdurend buitenlandse politici van divers pluimage. Vorige week zag hij nog de extreemrechtse Italiaanse stokebrand Matteo Salvini, notoir antimigratiepoliticus maar nu bekommerd om het lot van de Oekraïners. Bakun herinnerde Salvini aan zijn liefde voor Vladimir Poetin en zijn steun voor de Russische annexatie van de Krim: ‘Laten we eens naar de grens gaan en kijken wat uw goede vriend Poetin heeft aangericht.’ Op de beelden die Bakun – politicus van deze tijd – vervolgens op sociale media verspreidde, is te zien hoe Salvini diep gegeneerd afdruipt.

Dan heeft de Belgische minister van Ontwikkelingssamenwerking Meryame Kitir (Vooruit) meer geluk. Met een brede glimlach verwelkomt Bakun haar op de parking voor een leegstaand winkelcentrum, dat toebehoort aan de Britse warenhuisketen Tesco. In geen tijd heeft hij het gebouw laten optuigen tot een humanitair centrum waar de Oekraïense vluchtelingen even kunnen uitblazen voor ze verder reizen. Hij vertelt dat hij vrouw en kinderen op vakantie heeft gestuurd, zodat hij non-stop kan werken. In het leegstaande winkelcentrum zijn de winkelruimtes ingericht als rustplaatsen. Gezinnen proberen er onder dikke dekens de slaap te vatten. Er worden warme maaltijden in kartonnen dozen uitgedeeld. Poolse vrijwilligers proberen de Oekraïners uit te leggen waar ze verzorging kunnen krijgen en roepen door een luidspreker af wanneer er bussen naar het Westen vertrekken. De vluchtelingen worden opgedeeld per eindbestemming. Er zijn aparte ruimtes voor vrouwen en kinderen.

Przemysl dreigt tegen zijn limieten te lopen. Het warenhuis is een plek waar je even kunt uitblazen, maar niet langer dan 24 uur wilt verblijven. De medische hulp is basaal. Ook het station van Przemysl, waar Oekraïners aanschuiven voor de treinen richting het Poolse binnenland, lijkt uit zijn voegen te barsten. ‘We moeten beseffen dat het ergste nog moet komen’, zegt Kitir. ‘Naast de 7 à 10 miljoen vluchtelingen die het land verlaten, schatten we dat er nog eens 12 miljoen mensen in Oekraïne zelf noodhulp nodig zullen hebben.’

Bovendien gaat het bij de Oekraïense vluchtelingen voornamelijk om vrouwen en kinderen. Vooral bij kinderen die alleen reizen, zijn de risico’s dat er iets misloopt groot. Om dat tegen te gaan, worden chauffeurs die vluchtelingen een lift aanbieden vooraf gescreend, zodat er geen mensenhandelaars met kwetsbare jongeren aan de haal gaan. Toch blijft de situatie bijzonder precair. Alexander Mundt, de lokale leider van het UNHCR, moet zijn onderhoud met Kitir onderbreken om zes kinderen uit de auto van een niet-geregistreerde chauffeur te halen. De Luxemburgse bestuurster die helemaal tot in Polen is komen rijden, is boos. ‘Ik begrijp dat ze teleurgesteld is,’ zegt Kitir, ‘maar je kunt toch niet verwachten dat we die kinderen met om het even wie meegeven?’

Kitir beseft dat ze een onaangename boodschap brengt. ‘Het is hartverwarmend om te zien dat zo veel Belgen hun steentje willen bijdragen. Maar het heeft geen zin om in de auto te springen en naar de Poolse grens te rijden. Humanitaire noodhulp is in de eerste plaats een logistieke uitdaging: je moet bepalen welke goederen je nodig hebt, al die hulpgoederen ter plaatse krijgen, een registratiesysteem opzetten. Voor hulporganisaties is het gewoon niet werkbaar als iedereen op eigen houtje zijn ding komt doen. Als mensen echt willen helpen, kunnen ze het best geld geven aan erkende hulporganisaties.’

Segregatie

Viktorija Maslitsjenko zit ingeduffeld op een stoel in een gang waar voortdurend nieuwe vluchtelingen toestromen, en nipt van een warme kop koffie. Ze is doodmoe, haar stem verraadt nauwelijks ingehouden woede. Ze is vier dagen geleden gevlucht uit Charkiv, de tweede stad van Oekraïne die al dagen onder zwaar Russisch vuur ligt. Ze vraagt me of ik ooit foto’s van Stalingrad in de Tweede Wereldoorlog gezien heb. ‘Zo ziet Charkiv, mijn geboortestad, er nu uit. De Russen bombarderen elke dag. Ze schieten raketten op woonwijken, op plekken waar in de verste verte geen militairen zijn.’ Maslitsjenko spreekt vol liefde over de pleinen, parken en studenten van haar stad. ‘Alles was net normaal aan het worden, na de pandemie. En nu is Charkiv een ruïne.’

Zelfs als de oorlog niet lang duurt, valt te verwachten dat veel Oekraïners niet onmiddellijk zullen terugkeren. De schade in steden als Charkiv, Tsjernihiv of Marioepol is enorm. Bovendien is het mogelijk dat meerdere Oekraïense steden door Rusland geannexeerd worden. In België lanceerde staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V) vorige week het idee om nooddorpen te bouwen voor Oekraïense vluchtelingen. Verre van ideaal, vindt Hanne Beirens. ‘Dat is een obstakel in het integratieproces. Dergelijke dorpen creëren drempels, weten we uit onderzoek. Het is moeilijker om kinderen naar school te krijgen, mensen zijn vaak minder mobiel, en ook voor wie wil werken, is het niet ideaal. En dan is er het visuele aspect. Als al die mensen in aparte dorpen wonen, wekt het snel de indruk van segregatie. Maar vermoedelijk is het de enige op- lossing. De huizenmarkt in België is oververhit. Als we al die mensen willen huisvesten, zullen we het eerst op deze manier moeten doen.’

Tijdens de vluchtelingencrisis van 2015 was er aanvankelijk een grote golf van samenhorigheid met de voornamelijk Syrische vluchtelingen. Toen de Duitse bondskanselier Angela Merkel haar ‘ wir schaffen das‘ lanceerde, verwoordde ze een bestaand sentiment in de Duitse maatschappij. Maar dat sloeg snel om, en antimigratiepartijen over heel Europa kregen de wind in de zeilen. Vandaag is de bereidheid om Oekraïners op te vangen nog groot, maar hoelang zal dat enthousiasme duren? ‘Het kan heel snel keren’, beseft Beirens. ‘Het is belangrijk dat we duidelijk maken dat er een plan is. We moeten absoluut beelden van chaos en wanorde vermijden. Wanneer burgers de indruk krijgen dat de overheid het probleem niet onder controle kan houden, neemt de bereidwilligheid om vluchtelingen op te nemen snel af. We moeten eerlijk zijn met de bevolking en hen waarschuwen dat bepaalde zaken fout zullen lopen.’

In het winkelcentrum heeft een Oekraïens jongetje zijn puzzel over de vloer uitgestort. Duizend piepkleine stukjes, die samen ooit een landschap met een idyllisch blauwe lucht vormden, liggen verspreid over de betegelde vloer. In de drukke gang blijven de puzzelstukjes aan de schoenzolen van passanten kleven, en worden ze meters ver meegesleept. Het is het lot van elke oorlogsvluchteling: zoeken naar een wereld die niet meer bestaat, in duizend stukjes, vertrappeld door de loop der geschiedenis.