Hoe CIA-agenten ook in het buitenland niet aan vervolging ontsnappen

Eigenlijk zijn de Verenigde Staten bij internationale wet verplicht die burgers die verdacht worden van martelpraktijken te vervolgen. Sommigen vrezen dat het land dat niet zal doen. Maar blijkt dat de verdachten ook in het buitenland berecht kunnen worden.

‘Als ik betrokken zou zijn bij het martelrapport, zou ik twee keer nadenken voordat ik naar Europa afreis’, zegt Steve Vladeck, professor in recht aan de Amerikaanse Universiteit van Washington, in The New York Times. Hij heeft het over het pas gepubliceerde Senaatsrapport over de martelpraktijken van de CIA ten tijde Bush.

Eigenlijk zijn de Verenigde Staten zelf verantwoordelijk, en bij internationale wet verplicht, om die burgers die verdacht worden van martelpraktijken, te vervolgen. Maar volgens Jordan Paust, professor internationaal recht aan de Universiteit van Houston, is een overzeese vervolging waarschijnlijker. ‘De aversie van de Obama-administratie tegenover vervolgingen is een grote teleurstelling’, stelt hij in de Amerikaanse krant.

Als de VS nalaat zijn eigen burgers te berechten, kan dat echter in het buitenland alsnog gebeuren, door bijvoorbeeld het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Of de verantwoordelijken er ook daadwerkelijk vervolgD zullen worden, is een andere vraag en vooral een politieke kwestie. ‘De aanwezigheid van een beklaagde op het grondgebied van een land dat het verdrag tot de oprichting van het Strafhof onderschreven heeft, plaatst die overheid in elk geval in een netelige positie’, besluit Vladeck.

Een positie waar pas over gepiekerd moet worden, als de VS zich zelf niets meer van de zaak aantrekt. Vandaar de eerste vraag:

Ja. De VS ratificeerde de Internationale Conventie tegen Marteling, wat betekent dat de federale autoriteiten er verplicht zijn ‘een nauwgezet en onpartijdig onderzoek’ te voeren.

Ook de hoge commissaris voor de mensenrechten van de Verenigde Naties, prins Zeid Ra’ad Zeid al-Hussein wees al op die verantwoordelijkheid. De hoge commisaris was volgens The New York Times dan wel tevreden over de publicatie van het Senaatsrapport, hij hoopte dat het zou leiden tot de vervolging van de verantwoordelijken. ‘De conventie geldt voor iedereen. Voor zowel de beulen als de beleidsmakers en de autoriteiten die dat beleid bepalen of de bevelen geven’, aldus al-Hussein in een statement.

Maar als de VS die verantwoordelijk niet opneemt,

Ja. De VS heeft het verdrag voor de oprichting van het tribunaal niet ondertekend, maar het Strafhof kan de meest ernstige misdaden vervolgen als die plaatsvonden in een land dat het verdrag wel onderschrijft. ‘Elk van de 122 landen die zich aan de autoriteit van het ICC onderwierpen, kan een verdachte oppakken en uitleveren aan het tribunaal in Den Haag’, verklaart Paust in The New York Times. Afghanistan, waar de CIA martelingen uitvoerde, is zo’n land.

De hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, Fatou Bensouda, heeft begin december bevestigd dat ze ‘de beschikbare informatie over de verscherpte ondervragingstechnieken van het Amerikaanse leger aan onderzoek onderwierp’, zo bericht de Amerikaanse krant. ‘Terwijl we de ernst en betrouwbaarheid van de beschuldigingen nagaan, analyseert het bureau de relevantie van nationale vervolging voor die beschuldigingen door de competente nationale autoriteiten’, aldus Bensouda. Met andere woorden: het ICC bekijkt de mogelijkheid van vervolging in het buitenland.

Een mogelijkheid die echter niet zo voor de hand ligt, vooral niet in een land als Afghanistan. Zeker als de VS weigert mee te werken in het aanbrengen van bewijs voor wie wat deed en wie bevelen gaf. Onlangs moest het ICC namelijk nog een zaak laten vallen, omdat er onvoldoende bewijs voorhanden was: de Keniaanse president Uhuru Kenyatta die beschuldigd werd van misdaden tegen de mensheid ging daardoor vrijuit.

Ook van Polen – dat er al lang van verdacht wordt een door Amerika geleide ‘black site’ voor terreurverdachten te huizen – valt de medewerking te betwijfelen, ook al tekende het land het ICC-verdrag. Aleksander Kwasniewski, een voormalige Poolse president, heeft volgens The New York Times het bestaan van zo’n geheime gevangenis in Polen bevestigd. Het zou geholpen moeten hebben bij het vergroten van het Pools-Amerikaanse vertrouwen. Vlak voor de publicatie van het Sennaatsrapport liet premier Ewa Kopacz al verstaan dat het ‘de Pools-Amerikaanse relatie niet zou schaden’.

Het vervolgen van Amerikanen is voor Bensouda dus niet zo’n prettig vooruitzicht. De vrouw heeft het al moeilijk genoeg om hooggeplaatste beklaagden vast te houden, laat staan dat ze processen wint. Het hof is nog nieuw en fragiel, zegt een van Bensouda’s vroegere collega’s, Alex Whiting. ‘En ruzie met de Verenigde Staten kan schadelijk zijn voor de positie van het hof in de wereld’, verklaart hij in The New York Times. ‘Maar aan de andere kant moet het hof alle landen gelijk behandelen, wil het zijn legitimiteit niet verliezen.’

Tot slot rijst de vraag nog:

Ja. Alweer in principe. Verscheidene landen hebben namelijk geschreven wetten die hen toelaten schenders van mensenrechten te vervolgen. In 1998 besloot Spanje dat bijvoorbeeld te doen met de voormalige Chileense dictator Augusto Pinochet.

Maar op diplomatiek vlak ziet het er echter niet naar uit dat zoiets nu nog snel zal gebeuren. Dat blijkt reeds uit bovenstaand Pools voorbeeld. Volgens Diane Orentlicher, een professor in recht aan de American University, hebben net die landen, die het hardst naar grenzeloze justitie streefden, het bereik van hun wetten sindsdien beperkt.

‘Maar pogingen om universele rechtspraak tot stand te brengen, of die landen waar martelpraktijken werden uitgevoerd zo ver te krijgen om de verdachten te vervolgen, kunnen wel eens toenemen’, besluit ze in The New York Times. ‘Of toch zolang de VS nalaat zijn verantwoordelijkheden op te nemen.’