Verzonnen kaart die gastvrijheid van Europese landen in beeld brengt, gaat viraal

Een viraal kaartje over de verschillen in gastvrijheid tussen Europese landen was grotendeels gefantaseerd. © GF

Een Instagram-kaartje dat de verschillen in gastvrijheid tussen Europese landen afbeeldt, zorgde voor dagenlange internationale discussies. Vreemd, want de kaart was compleet verzonnen.

Ophef op sociale media eerder deze maand. Een eenvoudig kaartje van Europa met verschillende kleurcodes beweerde af te lijnen hoe waarschijnlijk het was dat je eten aangeboden zou krijgen wanneer je bij iemand thuis te gast was. Dat ging probleemloos rondom de Middellandse Zee, zo leek het volgens de kaart, maar was zeer onwaarschijnlijk in landen als Zweden, Noorwegen, Finland, Denemarken, Nederland en in Noord-Duitsland. Het regende zowel instemmende als verontwaardigde reacties van internetgebruikers die zich al dan niet herkenden in de gebruiken van hun thuisland. Een viraal Twitterdraadje bouwde verder op de controverse en stelde dat de situatie in Scandinavië te verklaren viel vanuit ‘aloude sociale banden’ die typisch waren in ‘de middeleeuwse Vikingcultuur’.

Er was slechts één probleem: het bewuste kaartje was volledig verzonnen.

Gierig

Het kaartje kwam niet zomaar uit de lucht gevallen. In de bijbehorende legende verwees de maker – een Instagramprofiel met de naam ‘Lover of Geography’ – naar een verhaal waarbij je ‘het huis van een vriend bezoekt en in een andere kamer moet wachten totdat die vriend klaar is met het familiediner’. Precies dat scenario was enkele dagen voordien het onderwerp van een viraal bericht op het discussieplatform Reddit, geplaatst door iemand uit Zweden. Vooral in Scandinavië, maar ook in de rest van de wereld, werd onder de noemer #SwedenGate prompt dagenlang gediscussieerd over de uiteenlopende sociale normen qua gastvrijheid. Vooral mensen uit mediterrane landen maakten zich graag vrolijk over de afstandelijkheid en gebrek aan hartelijkheid in Noord-Europa. Zweedse sociologen werd internationaal gevraagd om op te draven in podcasts en radio-interviews voor een commentaar op het fenomeen.

Hoe ongeloofwaardiger een kaartje is, hoe groter de kans op verontwaardiging en hoe groter de kans dat je ‘viraal gaat’.

Oorspronkelijk hield Love of Geography vol dat zijn kaartmateriaal gebaseerd was op ‘onderzoek’. Zijn grootste bekommernis was dat hij onvoldoende krediet kreeg voor het vervaardigen van het kaartje: sommigen hadden de afbeelding verder verspreid op andere platformen zoals TikTok en Twitter en daarbij de verwijzing naar zijn Instagramprofiel ervan geknipt. Pas na veel aandringen onthulde het Instagramprofiel de bron voor de kaart: ‘Zijn Nederlanders echt zo gierig?’, een artikel dat verscheen op de nieuws- en entertainmentwebsite VICE in 2017. Daarin kwamen enkele Europese stereotypen over ‘zuinigheid’ aan bod, maar zeker niets wat aan de basis kon liggen van het virale kaartje.

Uiteindelijk moest Lover of Geography toegeven dat hij niet bepaald secuur te werk was gegaan: ‘Aangezien dit bericht veel reacties kreeg nadat het viraal was gegaan, geef ik toe dat het verrichte onderzoek niet extreem professioneel was en dat de betekenis van de kleuren mogelijk overdreven was.’ Wel greep hij prompt de gelegenheid aan om donaties te vragen van zijn volgers om ‘beter research te kunnen doen’.

Boerkaverbod

Eetcultuur is een favoriet onderwerp om over te bakkeleien op sociale media, en het hele #SwedenGate was in de eerste plaats entertainend. Maar het fenomeen van online fictieve kaarten is geen unicum en kan ook schadelijker zijn. Valse of verzonnen kaartjes zijn op het internet een zeer doeltreffende manier om reacties uit te lokken en de boel op te stoken. Meer nog: hoe ongeloofwaardiger een kaartje is, hoe groter de kans dat mensen verontwaardigd reageren dat het onzin is en hoe groter de kans dat je ‘viraal gaat’. Dat procedé heeft Lover Of Geography duidelijk gesnapt: andere kaartjes van hem gaan bijvoorbeeld over de volksliederen van verschillende landen, over de graad van obesitas, over de positie ten opzichte van de boerka enzovoorts. Allemaal onderwerpen die inspelen op nationalistische gevoelens en perfect zijn voor een rondje ophef. Het profiel heeft ondertussen 75.000 volgers verzameld.

Ook mensen met ernstige politieke motieven beseffen dat kaartmateriaal een visueel krachtige manier is om conversaties en denkbeelden te beïnvloeden. Na de Russische inval in Oekraïne kon je op sociale media bijna dagelijks allerlei frontkaarten van het land zien verschijnen. Propagandaprofielen aan Russische zijde overdreven daarbij graag de Russische gebiedsveroveringen – niet alleen om het thuisfront gerust te stellen over de vorderingen van de eigen troepen, maar ook om Oekraïners en het Westen te demoraliseren.

Kaartmateriaal is ook een ideale manier om te visualiseren hoe een bepaald land of een bepaalde streek het zogezegde brandpunt is van een bepaald probleem of – net omgekeerd – hoe een land een ‘laatste bolwerk’ is, terwijl alle omringende landen overspoeld zijn, als een soort geopolitieke versie van het dorp van Asterix bij het begin van elk stripverhaal.

Huidskleur

Valse kaartjes zijn ook een geschikt middel om bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten. Een aantal jaren geleden, toen er veel aandacht bestond voor de Black Lives Matter-beweging, dook er op sociale media een ingekleurde kaart op van Europa met de vraag: ‘Zou je je zoon of dochter laten trouwen met een zwarte persoon?’ Volgens het kaartje liepen de antwoorden sterk uiteen: van een lage 9 procent of 15 procent ‘ja’ in Moldavië en Rusland, tot een hoge 90 procent of 95 procent positieve antwoorden in België en Noorwegen.

Als bron vermeldde de kaart een specifieke link naar de website van Eurostat, het directoraat-generaal dat Europese statistieken bijhoudt en rapporteert. Maar al snel bleek dat er nog nooit een bevraging met een dergelijke vraagstelling was uitgevoerd. Het dichtst in de buurt kwam een vraag in de Eurobarometer rond discriminatie in 2015 en 2019, toen in verschillende landen gepeild werd naar in hoeverre men zich comfortabel voelde bij een liefdesrelatie tussen zijn of haar (hypothetische) kinderen en personen met een verschillende huidskleur of etnische afkomst. Voor België voelde in 2019 slechts 69 procent van de bevraagden zich comfortabel bij zo’n relatie – en dus geen 90 procent.

Het bewuste kaartje en de percentages erop waren ook hier volledig verzonnen. Als je het van nabij bestudeerde, merkte je wel meer foutjes op – zoals het eiland Corsica dat ingekleurd stond zoals Italië, in plaats van met de Franse kleurcode. Maar erger nog: wie daadwerkelijk surfte naar de link die als bron vermeld stond, kwam terecht op een pagina die ging over Europese statistieken over jeugdwerkloosheid. Ook de ‘bronvermelding’ was fictief, en enkel toegevoegd om wie twijfelde met een kluitje in het riet te sturen.

Scepsis is dus aangewezen wanneer je opvallende kaartjes ziet circuleren op sociale media. De kans bestaat dat er opportunistische amateurgeografen achter schuilen die niet bepaald de bedoeling hebben om je te informeren, maar louter om ophef te veroorzaken. Die ophef kan gebaseerd zijn op bestaande internettrends en louter egoïstische motieven dienen – clicks, volgers, en inkomsten uit donaties of advertenties – maar evengoed kan er een diepere ideologische bedoeling of zelfs geopolitieke propaganda achter schuilen.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content