‘Het Zuiden wil het Westen niet meer blindelings volgen’

Nu de BRICS-landen, de tegenhanger van de G7, hebben beslist om begin 2024 fors uit te breiden, komt een nieuwe economische wereldorde almaar dichterbij. ‘De landen van het Zuiden betwijfelen of het Westen in zijn huidige vorm zal overleven’, zegt politoloog Matias Spektor.

Eind augustus kwamen de leiders van de BRICS-groeilanden bijeen voor een driedaagse top in Johannesburg. Luiz Inácio Lula da Silva (Brazilië), Narendra Modi (India), Xi Jinping (China) en Cyril Ramaphosa (Zuid-Afrika) reisden zelf naar de top af. De Russische president Vladimir Poetin woonde de ontmoeting via een videoverbinding bij. Omdat het Internationaal Strafhof een arrestatiebevel tegen hem heeft uitgevaardigd, vreesde hij te worden gearresteerd en overgebracht naar Den Haag.

Poetins fysieke afwezigheid stond het succes van de top niet in de weg. Zo beslisten de vijf leiders om de BRICS-groep op 1 januari 2024 uit te breiden met zes nieuwe leden: Saudi-Arabië, Argentinië, Egypte, Ethiopië, Iran en de Verenigde Arabische Emiraten. De Braziliaanse president Lula Da Silva had het over een beslissing die bijdraagt aan ‘de nieuwe economische wereldorde’.

‘De BRICS-landen staan zeker voor een ándere wereldorde’, stelt de Argentijns-Braziliaanse politoloog Matias Spektor (46), die al jaren onderzoek doet naar de relatie tussen het mondiale Noorden en Zuiden. ‘Ze staan voor een wereldorde die niet langer wordt gedomineerd door de Verenigde Staten of het Westen, maar die meerdere centra heeft. De BRICS-landen zijn het erover eens dat de unipolaire, door de VS geleide wereldorde een ramp was voor de rest van de wereld. Ze zijn er diep van overtuigd dat een multipolaire wereld beter is.’

Hebben ze gelijk?

Matias Spektor: De geschiedenis leert ons dat in een wereld met verschillende machtscentra het gevaar op conflicten en oorlog toeneemt. En dat een multipolaire wereld alleen stabiliteit garandeert als de grootmachten samenspelen als in een concert.

Geen van de vijf BRICS-leiders is jonger dan 70. De Russische president Vladimir Poetin is een voormalig KGB-agent, Xi Jinping een Chinese partijfunctionaris, Narendra Modi een Indiase hindoenationalist met steeds grotere autoritaire trekjes. Welke visie hebben ze?

Spektor: Die vijf mannen weten hoe ze aan de macht moeten komen en blijven. Soms zelfs op opmerkelijke wijze. Lula da Silva, bijvoorbeeld. Hij werd eerst gevangengezet en kwam weer aan de macht na eerlijke verkiezingen. Maar de mensenrechtensituatie in die landen is verschrikkelijk. Dat neemt niet weg dat veel mensen in het Zuiden zich eraan storen dat het Westen wel kritiek heeft op Xi en Poetin, maar niet op Modi, omdat India sinds het begin van de oorlog in Oekraïne als bondgenoot van het Westen wordt beschouwd. Sommigen vragen zich ook af of Europa nog wel voor de bescherming van de mensenrechten opkomt. Dan denken ze aan de doden in de Middellandse Zee, of aan de manier waarop Italië of het Verenigd Koninkrijk omgaat met migranten.

(Lees verder onder de preview)

Vergelijkt u Italië en het Verenigd Koninkrijk nu met Rusland en China?

Spektor: Nee. Ik zeg dat de vijf BRICS-leiders zijn verenigd door hun gemeenschappelijke wil om de macht in de internationale orde te decentraliseren en elkaar te steunen. Jair Bolsonaro, de vorige president van Brazilië, werd door de anderen gesteund toen hij hier een ravage aanrichtte. En nu beschermen ze Poetin. Ze zullen Xi en Modi steunen als die beschuldigd worden van mensenrechtenschendingen, en de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa als hij beschuldigd wordt van corruptie.

In een goed ontvangen essay verdedigde u de weigering van veel landen in het Zuiden om partij te kiezen na de aanval van Rusland op Oekraïne.

Spektor: De landen van het mondiale Zuiden willen het Westen niet blindelings volgen, omdat ze niet zeker weten of het Westen in zijn huidige vorm zal overleven. Maar ze willen zich ook niet binden aan China en zeker niet aan Rusland. Ze willen maximale flexibiliteit.

Kunnen ze die positie handhaven?

Spektor: Dat hangt af van interne factoren. Laten we Brazilië als voorbeeld nemen. President Lula da Silva wil noch voor de VS, noch voor China kiezen, maar wel met beide betrekkingen onderhouden. Maar de situatie in eigen land kan hem in een bepaalde richting duwen. Toen Bolsonaro afstand wilde nemen van China en Brazilië dichter bij de regering-Trump wilde brengen, botste hij op een weigering van zijn eigen politieke basis in het Congres. Brazilië is afhankelijk van de export naar China. Het gaat dus niet alleen om wat de staatshoofden willen. Ze moeten ook rekening houden met hun binnenlandse politiek. Kan Modi onpartijdig blijven met een buurland als China, waar India zo veel conflicten heeft gehad?

Als u het streven van die landen naar ‘maximale flexibiliteit’ verdedigt, vraagt u dan niet precies datgene waar het Zuiden het Noorden van beschuldigt: dat het zijn partners kiest op basis van zijn eigen voordeel, ongeacht morele overwegingen?

Spektor: De houding van het Zuiden is uitgesproken amoreel. De BRICS-landen zeggen: hoe hypocriet het Westen ook is, we hebben geen andere keuze dan zelf hypocriet te zijn. Ik deel die mening niet. Maar na het begin van de oorlog in Oekraïne was er grote verontwaardiging in Europa over het feit dat het Zuiden niet duidelijk de kant van de good guys koos. Het argument van het Zuiden is: ‘De wereld is niet alleen zwart of wit. We begrijpen dat Poetin bang is voor een uitbreiding van de NAVO naar het oosten. We begrijpen dat hij Oekraïne de toetreding tot de Europese Unie wil ontzeggen. Dat is allemaal immoreel, maar we begrijpen het.’

Is dat de reden waarom de Braziliaanse regering de Duitse kanselier Olaf Scholz zo koel ontving tijdens zijn bezoek in januari?

Spektor: Het feit dat Scholz hier kwam en het Braziliaanse volk de les las over de gruwel van die misdadige oorlog in Oekraïne, riep hier vragen op. Wat is eigenlijk het Duitse beleid in het Jemen-conflict? Of in het conflict in Syrië? Dat is misschien een cynische reactie, maar ze staat voor een eis: kom ons niet vertellen dat alleen die Europese oorlog de fundamenten van de internationale orde vernietigt. Heeft Poetin het principe van niet-inmenging en de territoriale integriteit van Oekraïne geschonden? Ja. Maar het is een oorlog waarvoor geen andere oplossing bestaat dan op een dag weer met hem aan tafel te gaan zitten. Hoe harder jullie proberen om Poetin voor het Internationaal Gerechtshof te brengen, hoe langer de oorlog zal duren. En omdat u zelf geen troepen stuurt, bent u ook cynisch. U laat de Oekraïners de prijs betalen voor een oorlog die nooit zal eindigen.

Los van wat het Westen doet: zouden de landen in Zuid-Amerika, Afrika en Zuidoost-Azië er niet juist belang bij hebben dat Poetin gestraft wordt voor het met geweld verleggen van grenzen?

Spektor: Het lijdt geen twijfel dat het Poetin-regime een fundamenteel beginsel van het internationale recht heeft geschonden. Daarom hebben de meeste landen van het Zuiden in de Verenigde Naties tegen Rusland gestemd, met opvallende uitzonderingen als India en Zuid-Afrika. Brazilië stemde voor resolutie ES-11/1, waarin de Russische invasie in Oekraïne scherp werd veroordeeld. Maar vreest Brazilië dat door het gedrag van Rusland op een gegeven moment ook de grenzen van Brazilië in gevaar zullen komen? Niet echt. De Brazilianen vinden dat er geen fundamenteel verschil is tussen wat Rusland doet en het binnenvallen van een land zonder toestemming van de Verenigde Naties.

Waarmee u zinspeelt op de invasie van Irak in 2003.

Spektor: Gaan we een onderzoek voeren naar George W. Bush? Willen we hem naar Den Haag brengen? Momenteel regeert het cynisme. Er is niet één morele standaard in de internationale politiek.

Dat is een zeer relativistisch standpunt, en uiteindelijk een afwijzing van het ‘door waarden geleide buitenlandbeleid’ dat de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock bepleit.

Spektor: Ik ben het ermee eens dat waarden centraal moeten staan in het buitenlandse beleid. Maar welke waarden zijn dat in individuele gevallen? Wat zegt de Duitse minister van Buitenlandse Zaken als het gaat om de onderdrukking van de Oeigoeren door China of het beleid van India in Kasjmir? De mensenrechten worden daar ernstig geschonden. Belet dat Duitsland om zaken te doen met China of India? Het is erg moeilijk om een op waarden gebaseerd buitenlands beleid te voeren.

U zegt dus dat noch het Noorden, noch het Zuiden de moraal aan zijn kant heeft.

Spektor: Sommige politici in het Zuiden beweren dat ze beter zijn dan het slechte Westen, waaronder ze zo lang hebben geleden. India en Brazilië, bijvoorbeeld, rechtvaardigen hun aanspraak op een zetel in de VN-Veiligheidsraad zo: ‘Laten we de wereldpolitiek democratiseren. Onze politiek is gebaseerd op vrede en mensenrechten.’ Maar in Brazilië worden elk jaar 72.000 moorden gepleegd. India heb ik al genoemd. Ik zou zeggen dat de hypocrisie vrij gelijk verdeeld is over het Noorden en het Zuiden.

In een nieuw essay stelt u dat de hypocrisie van het Westen zelfs een goede kant heeft. Hoe komt u daarbij?

Spektor: Er zijn twee mogelijkheden: een wereld met hypocrisie en een wereld zonder hypocrisie. In de ene wereld beweren de machtigen dat ze moreel juist handelen. Het feit dat ze dat vaak niet doen, schept minstens de ruimte om hen op die tegenstrijdigheid te wijzen en druk op hen uit te oefenen.

En in de andere wereld?

Spektor: In een wereld zonder hypocrisie hebben landen van meet af aan geen moreel standpunt meer en zeggen ze: dit is ons belang hier, en als het je niet bevalt, dan is dat maar zo. Ik leef liever in een wereld waar onthullingen uit een Iraakse martelgevangenis politieke druk creëren en de Amerikaanse regering dwingen om van koers te veranderen. Het is erg moeilijk om Poetin of Xi aan zulke kritiek te onderwerpen. Ik geef dus de voorkeur aan een wereld waarin morele waarden tellen, zelfs als ze permanent worden geschonden.

Ook China heeft het nu over een ‘multipolaire’ orde. Verbergt die term niet een veel duisterdere realiteit, namelijk een wereld die alle structuur verliest en waar iedereen elkaar bestrijdt?

Spektor: Ten eerste betekent multipolair gewoon dat er meer dan twee grootmachten zijn. Het feit dat we voor het eerst in tachtig jaar drie grootmachten hebben, leidt tot instabiliteit. Het enige wat een conflict tussen hen kan voorkomen en de grote vraagstukken van onze tijd kan oplossen, is wat de voormalige Amerikaanse buitenlandminister Henry Kissinger recent nog het ‘concert of powers’ noemde. Na de Cubaanse raketcrisis tekenden de VS en de Sovjet-Unie het non-proliferatieverdrag voor kernwapens. Daarmee creëerden ze een stukje internationale orde. Het probleem vandaag is dat de grootmachten niet met elkaar praten.

Waarom vormt er zich in het Zuiden geen sterke Beweging van Niet-Gebonden Landen, zoals India, Indonesië en Joegoslavië die tijdens de Koude Oorlog hebben opgericht?

Spektor: De Beweging van Niet-Gebonden Landen is ontstaan als gevolg van dekolonisatie. Alleen samen konden die landen soevereiniteit en economische gelijkheid bereiken en een einde maken aan rassendiscriminatie. Het was dus een coalitie gebaseerd op gedeelde waarden. Wat we vandaag zien in het Zuiden is geen coalitie van waarden, maar louter een afspraak om zich niet aan één blok te binden. Verder heeft het Zuiden geen gemeenschappelijke visie, behalve dat een multipolaire wereld goed voor hen is.

Ligt een verbond niet voor de hand? De 25 sterkste landen die geen deel uitmaken van het westerse of Chinees-Russische blok hebben nu al een grotere economische output dan de EU.

Spektor: Er zijn pogingen. Brazilië is een alliantie aangegaan met Indonesië en de Democratische Republiek Congo tegen het kappen van oerbossen, en heeft een soortgelijke alliantie met zijn buurlanden om het Amazonegebied te redden. Maar op wereldschaal lopen de belangen van de landen te ver uiteen. Er is geen gemeenschappelijke beweging in het Zuiden om de Wereldhandelsorganisatie (WTO) of het Internationaal Monetair Fonds (IMF) te hervormen. Zelfs de BRICS Bank…

… die is gevestigd in Shanghai en nu wordt geleid door de voormalige Braziliaanse president Dilma Rousseff…

Spektor: … heeft niets te maken met waarden. Het draait allemaal om belangen en de verdeling van geld. Er is geen morele autoriteit in het mondiale Zuiden die te vergelijken is met de Beweging van Niet-Gebonden Landen en haar strijd voor zelfbeschikking.

Lula da Silva vindt de G7, de groep van de zeven grootste democratische economieën, achterhaald. Hij roept op tot een opwaardering van de G20 en een hervorming van de VN-Veiligheidsraad om de opkomende machten meer invloed te geven. Op die manier, zegt hij, had zelfs de oorlog in Oekraïne voorkomen kunnen worden. Klopt dat?

Spektor: Absoluut niet. Ik vind sommige uitspraken van Lula da Silva over de oorlog in Oekraïne schandalig. Maar op een ander punt heeft hij gelijk: de internationale organisaties weerspiegelen niet langer de machtsverhoudingen in onze wereld. Dat is gevaarlijk omdat de legitimiteit van die instellingen afbrokkelt en individuele landen zich van hen beginnen te distantiëren. Maar ik denk niet dat het gevolgen heeft voor de VN-Veiligheidsraad. Er is een reden waarom India en Brazilië daar permanent lid van willen zijn: de Veiligheidsraad blijft de belangrijkste bron van gedeelde autoriteit, of hij nu hervormd wordt of niet. En zijn legitimiteit wordt niet bedreigd door het Zuiden, maar door zijn eigen leden: de VS, die zonder toestemming Irak binnenvielen, en Rusland, dat het internationale recht overtrad.

De invasie van Oekraïne door de kernmacht Rusland heeft de kernwapenkwestie wereldwijd opnieuw op de agenda gezet. Zullen er nieuwe nucleaire programma’s worden opgezet in het Zuiden?

Spektor: De war on terror heeft de groeilanden al geleerd dat ze wat dat betreft het voorbeeld van Noord-Korea moeten volgen. De Libische dictator Muammar Kaddhafi maakte een fout toen hij in 2003 zijn programma voor massavernietigingswapens opgaf. Wie dat doet, wordt gestraft. Degenen die zich eraan houden, zoals Noord-Korea, worden beloond en met rust gelaten. Kun je het de elites in Zuid-Korea kwalijk nemen dat ze, in een wereld waarin zelfs een militaire confrontatie tussen de grootmachten denkbaar wordt, nadenken over het bouwen van eigen kernwapens? Taiwan en Japan hebben ook afgezien van militaire nucleaire programma’s in ruil voor veiligheidsgaranties van de VS. Hoe betrouwbaar zullen die veiligheidsgaranties in de toekomst zijn?

U bedoelt: als Donald Trump opnieuw president wordt.

Spektor: Kunnen we ervoor zorgen dat Japan de komende twintig jaar geen stimulans krijgt om kernwapens te bouwen? Rusland en de VS praten niet meer over wapenbeheersing en China breidt zijn kernwapenarsenaal razendsnel uit. We stevenen af op een zeer gevaarlijke ontwikkeling in de nucleaire kwestie.

Door de massale Amerikaanse en Europese sancties tegen Rusland heerst in veel landen de angst dat het Westen hen in geval van nood ook economisch kan verpletteren. Zou dat kunnen leiden tot het einde van de mondiale economische en financiële orde die al 80 jaar bestaat?

Spektor: De landen in het Zuiden proberen steeds meer hun handel te drijven in andere valuta dan de dollar. Dat is politiek gunstig voor hen omdat het laat zien dat ze genoeg hebben van de unipolaire wereld en de heerschappij van de dollar. Sommige landen zijn er zelfs afhankelijk van. Zo overweegt Argentinië om zijn schulden aan het IMF in Chinese yuan te vereffenen omdat het simpelweg geen dollars heeft. Maar dat moet niet verward worden met een gezamenlijke beweging om de dollar af te schaffen. De dollar heeft nog een lang leven voor zich.

En de angst voor economische sancties?

Spektor: Europa maakt het Latijns-Amerika erg moeilijk met het Mercosur-handelsakkoord, vooral door de protectionistische houding van Frankrijk. Maar als Europa dat akkoord niet ondertekent, duwt het Latijns-Amerika dan niet juist in de richting van China? Donald Trump stuurde zijn minister van Buitenlandse Zaken Latijns-Amerika rond om ons te vertellen dat Brazilië geen contracten moet tekenen met Huawei, een Chinese leverancier van netwerkapparatuur. Maar wat is het alternatief? Duwt het Westen het Zuiden niet in de richting van China?

Deelt u de mening van velen dat de invloed van Europa in de wereld tanende is?

Spektor: Zeker niet. Europa is inderdaad geen grootmacht. En toch heeft het ongelooflijk veel invloed. We hebben net een enquête gehouden over wat Brazilianen denken van investeringen uit de VS, China en Europa – en Europa geniet een grote voorkeur op de rest. Dat kan te maken hebben met onze koloniale erfenis en culturele banden. Maar het betekent niet dat Europa uitsluitend uitblinkt als soft power. In het Zuiden is Latijns-Amerika de regio waar de democratie het meest duurzaam is. De mensenrechtensituatie is er nog altijd verschrikkelijk, maar ze verbetert en is beter dan in Zuidoost-Azië. De Brazilianen hebben de rechts-populistische Bolsonaro eruit geschopt in eerlijke verkiezingen. Dat maakt een groot verschil. Daar heeft de steun die we de afgelopen 40 jaar van Europa hebben gekregen in grote mate toe bijgedragen.

Europa heeft al lang zijn eigen rechtse populisten.

Spektor: Daar maak ik me veel meer zorgen over. Ik ben niet bang voor een zwak Europa. Ik ben bang dat een sterk Europa in handen zal vallen van extreemrechts. We zien Europa, de bakermat van de democratie en de verlichting, vaak in contrast met een wereld daarbuiten. Maar de bedreiging voor Europa komt van binnenuit. De interne politieke tegenstellingen in Duitsland zouden tien jaar geleden ondenkbaar zijn geweest. Om nog maar te zwijgen van wat er gebeurt in Spanje, het Verenigd Koninkrijk of Frankrijk. Ik maak me zorgen omdat de verlichtingswaarden aan het vervagen zijn. Maar als er één regio in de wereld is die ik vertrouw om het tij te keren tegen rechts populisme, dan is het Europa.

Bent u ook bang voor de autocraten die aan kracht winnen in de opkomende landen van het Zuiden?

Spektor: Democratie is nooit vanzelfsprekend geweest, niet in Europa, niet in de VS en ook niet in het Zuiden. Democratie en mensenrechten zijn altijd in het geding geweest. De rassenwetten in de VS zijn pas een generatie geleden afgeschaft. Ik ben geboren in het dictatoriale Argentinië en opgegroeid in een Brazilië dat de democratie pas geleidelijk aan ontdekte. En ik heb de jaren van Bolsonaro meegemaakt. Onze generatie moet, net zoals die van onze ouders of grootouders, strijden voor vrijheid en fatsoen. Het zou een grote vergissing zijn om zelfgenoegzaam te zijn.