Waarom Vlaams Belang schijnbaar onaantastbaar is: ‘Veel mensen zeggen ons dat dit het moment is’

Het duurt nog twee jaar voor we naar de stembus moeten, maar het lijkt alsof Vlaams Belang (VB) de verkiezingen van 2024 al gewonnen heeft. Historicus Vincent Scheltiens: ‘Het verbaast mij hoeveel opiniemakers nu al vrede lijken te hebben met een overwinning van het VB.’

In 2014 leek Vlaams Belang met amper 5,9 procent van de stemmen zo goed als van de kaart geveegd. Eén verkiezing later, in 2019, piekte het VB weer tot 19,1 procent. Alleen de N-VA deed beter. Toch voor even. In september 2019 nam het VB in de eerste peiling na de verkiezingen met 24,9 procent de koppositie over. Voor het eerst sinds 2010 moest N-VA-voorzitter Bart De Wever zijn meerdere erkennen in een andere partijvoorzitter. Bij de recentste peiling, in december 2021, flirt het VB nog altijd met een kwart (24,9 procent) van de Vlaamse kiezers. N-VA volgt op 21,6 procent.

‘De N-VA moet naar adem happen maar het VB houdt stand. We mogen dat fenomeen niet onderschatten’, zegt historicus Vincent Scheltiens (Universiteit Antwerpen), vorig jaar nog coauteur van Extreemrechts. De geschiedenis herhaalt zich niet (op dezelfde manier). ‘Sommigen zien in het VB nog altijd een vergaarbak die vooral malcontenten aantrekt, maar dat klopt niet. De partij beschikt over een stabiel publiek dat bewust voor het VB kiest. Het is een illusie om ervan uit te gaan dat het VB in 2024 ineens een pak stemmen zou kunnen verliezen.’

Waaraan dankt de partij haar succes? Het is moeilijk om daar een vinger op te leggen. Niet door grote manifestaties met Vlaamse Leeuwen alom. Het VB voert oppositie tegen het covidbeleid van de federale Vivaldi-regering, maar dat doen de N-VA, de PVDA-PTB en zelfs de MR ook. Het VB komt wel niet meer in het nieuws met interne spanningen of verkiezingen. ‘Dat is niet mijn verdienste’, legt VB-voorzitter Tom van Grieken uit in een Zoomgesprek met Knack: ‘Als de partij het goed doet in de stembus en de peilingen, hoor je niemand klagen. Meer strategie hoeft u daar niet achter te zoeken.’

De sterkte van het VB is tegelijk de zwakte van de zogenaamde klassieke beleidspartijen, zegt Van Grieken: ‘Het zijn partijen met een organisatie uit de twintigste eeuw en met een visie uit de negentiende eeuw. Wat is vandaag de enige echte breuklijn? Er zijn partijen die globalisering en multiculturalisme omarmen en er zijn er die vasthouden aan grenzen, niet alleen om vreemdelingen buiten te houden maar vooral om de eigen mensen beter te kunnen beschermen – zonder grenzen is er geen eigen sociale zekerheid. Veel Vlamingen zien dat wij hen meer te bieden hebben dan het ecologische bobolinks verbond van Kristof Calvo (Groen) en Bart Somers (Open VLD), de linksliberale culturo’s die zich door dezelfde hippe barista graag een koffie laten schenken van zes euro.’

Digitale studiedagen

‘De belangrijkste breuklijn is vandaag inderdaad die tussen de open en de gesloten samenleving’, beaamt Vincent Scheltiens. Maar hij geeft er wel een totaal andere uitleg aan: ‘De geglobaliseerde wereld dringt vandaag brutaler dan ooit binnen in onze vertrouwde samenleving. Toen in 2007 een Amerikaanse bank failliet ging, leidde dat tot een bankencrisis waarbij ook honderdduizenden Belgen spaargeld en beleggingen in rook zagen opgaan. In het najaar van 2019 bereikten ons berichten over een virus ergens in China dat door een vleermuis overgedragen was. Twee jaar later is de covidpandemie nog altijd niet helemaal voorbij. Dergelijke nieuwe mondiale crisissen pak je ofwel aan via schaalvergroting – dus via geglobaliseerde afspraken. Ofwel probeer je elk onheil buiten je grenzen te houden en val je dus terug op een gesloten kring. Veel mensen kiezen voor het laatste. Dat zijn niet alleen de “verliezers van de globalisering” maar ook mensen die materieel nog niets verloren hebben. Ze zijn wel bang. Wat gaat er met mijn spaargeld gebeuren? Welke toekomst is er nog voor mijn kinderen? Een partij als het VB speelt daarop in. Ze vormt zich om tot nieuwe catch all partij die de bange burgers bescherming belooft tegen het onheil van de geglobaliseerde wereld.’

‘Ik ga niet mee in de riedel dat het VB slapend rijk wordt, alleen omdat de tijdgeest zou meezitten of omdat de regeringen de Vlamingen verarmen terwijl ze werken’, werpt Tom Van Grieken op. ‘Het VB staat hoog in de peilingen omdat wij keihard werken. Wil u in uw blad vermelden dat het VB deze legislatuur de allereerste partij was die een wetsvoorstel indiende om de prijzen van energie te laten dalen? Al lang voor de kerstvakantie hebben wij daarrond een half miljoen pamfletten verspreid. En omdat de klassieke media ons nog altijd negeren, hebben we een eigen VB-app gelanceerd. Die is al meer dan 50.000 keer gedownload.’

Met nauwelijks verholen trots stipt Van Grieken aan dat het VB onder zijn leiding resoluut heeft gekozen voor digitale communicatie. En dat kan kloppen. Over zijn persoonlijke activiteiten communiceert Tom Van Grieken niet alleen op Twitter en Facebook, je vindt hem ook op YouTube, Spotify, de podcasts van Apple en Google, Amazon Music, Soundcloud, Deezer, Stitcher en Gaana – en natuurlijk op de eigen VB-app.

Wil het VB nieuwe stijl dan echt iederéén bereiken? Nee, zegt Van Grieken: ‘Ik wil geen verbreding of verruiming, ik wil vooral een sterker nationalistisch discours. Het VB organiseerde daarom een hele reeks “digitale studiedagen”: over dierenwelzijn, klimaat en energie, cultuur, defensie en buitenlands beleid, onderwijs en Brussel. Ik wil dat mijn partij tegen 2024 een doortimmerd nationalistisch programma heeft over alle maatschappelijke thema’s die er in Vlaanderen toe doen. Daarom werken wij nu al de blauwdrukken uit van een nationalistisch onderwijs- of cultuurbeleid. En juist omdat wij ons tot heel Vlaanderen willen richten, hebben we voor die studiedagen vakspecialisten aangesproken die níéts met het VB te maken hebben.’

Dat lukte niet altijd even goed. Over cultuur moest het VB het stellen met een ontgoochelde theatermaker die inmiddels in Spanje ‘in vastgoed doet.’ Dat neemt niet weg dat er inderdaad ook bekende ‘namen’ waren, die bereid waren om hun expertise te delen met het VB. Op de digitale studiedag onderwijs was Wim Van den Broeck aanwezig, VUB-hoogleraar onderwijs en ontwikkelingspsychologie. Op de studiedag internationale politiek debatteerde VUB-hoogleraar en publicist Jonathan Holslag mee, net als Axel Buyse, de diplomatieke vertegenwoordiger van Vlaanderen bij de EU. Verrassende gast op de studiedag over Brussel was Daniël Buyle. In de vroege jaren tachtig vestigde Buyle zijn naam als links-kritische journalist bij de openbare omroep, hij verloor zelfs zijn job nadat hij premier Wilfried Martens (CD&V) al te hard zou hebben aangepakt (‘Vreest u geen hongerwinters?’). Later werd hij griffier bij het Brussels Parlement. Wellicht vanuit die ervaring spoorde Buyle het VB-publiek aan om tegenover de Franstaligen ‘op hun strepen te staan’ en zelfs ‘de hakken in het zand zetten’ wat betreft de Vlaamse politieke vertegenwoordiging in de Brusselse instellingen.

Dyab Abou Jahjah

Illustratief is ook de gastenlijst van Toogpraat, de persoonlijke ‘politiek incorrecte’ podcast van Tom Van Grieken. Elke uitzending neemt één genodigde plaats aan een cafétoog, tussen twee affiches: ‘Vlaams Belang. Wij drukken onze stempel’ en ‘Breek zelf de censuur’. In dat kader keuvelde de VB-voorzitter al met Rik Torfs, Jean-Marie Dedecker en Siegfried Bracke – of met een gewezen rector van de KU Leuven, een van de meest succesvolle ex-sportcoaches van het land en een voormalige hoofdredacteur van de VRT-nieuwsdienst. Gedurfd was de keuze van een vierde gast, Dyab Abou Jahjah. Ook al is zijn discours lang niet meer zo confronterend als in de tijd van de Arabisch Europese Liga (AEL) toen voorzitter Abou Jahjah nog de schrik was van de Vlaamse en Nederlandse goegemeente, toch herinneren de meeste VB’ers zich vooral de foto van die kerel uit het Midden-Oosten met een kalasjnikov in zijn hand.

Het is Tom Van Grieken ten voeten uit. ‘Mijn voorgangers dachten dat het VB eerst het politieke cordon sanitaire moest doorbreken. Dan zou het cordonmédiatique wel snel volgen, en zou uiteindelijk ook het sociale cordon sneuvelen. Vandaag staat dat model op zijn kop. Letterlijk. Dankzij sociale media kunnen we nu van beneden naar boven werken. Toen ik een paar jaar geleden een persconferentie gaf over het VB-voorstel voor een pensioen van 1500 euro, deden journalisten er wat minnetjes over. Een professor van de Universiteit Gent schreef een Vrije Tribune dat het VB niets te zeggen kón hebben over sociale thema’s. De media en de academici waren de gatekeepers die ervoor zorgden dat het VB zijn boodschap moeilijk verspreid kreeg.’

‘Sinds de komst van de nieuwe media spelen de oude poortwachters niet meer mee’, zegt Van Grieken. ‘Vrienden uit de sportwereld vonden de Toogpraat met Jean-Marie Dedecker zo interessant dat ze die podcast op eigen initiatief doorstuurden naar andere vrienden. Daar komt geen Tom Van Grieken of geen VB-communicatiedienst meer bij kijken. Wij hoeven niet meer hemel en aarde te bewegen om onze standpunten tot bij onze doelgroepen te brengen. Dat doen de doelgroepen vandaag zelf wel. De gatekeeper van vandaag is niet meer de journalist of de professor. Het is uw vriend, uw familielid, uw friend of follower op Facebook of Twitter.’

Vincent Scheltiens ziet die evolutie met lede ogen aan: ‘Voor het VB zijn de sociale media een autosnelweg die de partij in hoog tempo helpt te “normaliseren”. Veel Vlaamse opiniemakers hebben de strijd tegen extreemrechts al opgegeven. Terwijl het VB een onderscheid blijft maken tussen mensen op basis van afkomst en religie. Dat gaat toch in tegen wat wij gemakshalve “de waarden van de verlichting” noemen? En zijn we al vergeten dat Tom Van Grieken zelf in De Tijd verklaarde dat Europa “dominant blank” moet zijn? Als dat geen racisme is, wat dan wel? Toch passeert het. Net zoals Dries Van Langenhove van Schild & Vrienden openlijk met wapens koketteert en pocht over zijn schietoefeningen. Waarom moeten jonge politieke activisten met geweren en pistolen leren omgaan? Om ze ooit echt te gebruiken tegen tegenstanders? Natuurlijk valt het VB niet te vergelijken met zijn voorgangers uit de jaren dertig. De partij van Tom Van Grieken is een product van de 21e eeuw, en dus nog in volle ontwikkeling. Precies daarom zouden we beter méér aandacht schenken aan naar het nazisme neigende personen en groepen als Dries Van Langenhove en Schild & Vrienden.’

3D-printer

De houding tegenover het VB is aan het veranderen, ook in de Wetstraat. In 1999 verklaarde Guy Verhofstadt (Open VLD) dat men het succes van zijn paarse regering mocht afmeten aan het aantal VB-stemmen bij de daaropvolgende verkiezing (het VB steeg overigens stevig in 2003). In 2001 schreef de openbare omroep de veelbesproken nota De VRT en de democratische samenleving. Uitgangspunt van de tekst: ‘De algemene richtlijn moet duidelijk zijn: het VB is geen politieke partij als een andere.’ Vandaag liggen die kaarten volkomen anders. Zou het kunnen dat Vlaanderen anno 2020 al ‘VB-moe’ is? Velen vinden het geen issue meer. Tom Van Grieken: ‘Toen de Brusselse politie in 2020 Gerolf Annemans na een betoging in de boeien sloeg, werd dat gefilmd door een cameraploeg van VTM. Die beelden hebben het scherm nooit gehaald. Zijn arrestatie was blijkbaar onvoldoende nieuwswaardig.’ Bovendien heeft extreemrechts in tal van Europese landen mee geregeerd, of hebben ze via gedoogsteun regeringen in het zadel geholpen. Die experimenten waren zelden een lang leven beschoren, maar ze hielpen wel bij de normalisering van wat tot dan ‘fout’ heette. Scheltiens: ‘Zo treedt er in heel Europa natuurlijk een gewenning op tegen extreemrechtse partijen. Dat verzwakt de democratie.’

Is een partij als het VB niet een beetje veranderd van boodschap? Of op zijn minst van toon, en ook van doelpubliek? Een partij van 30 procent kan haar boodschap niet beperken tot de abonnees van Doorbraak of de toog van café De Leeuw van Vlaanderen. Vandaar dat het VB zich op een bredere groep Vlamingen richt. Het is niet gemakkelijk om deze ‘nieuwe doelgroep’ te omschrijven. Het gaat in essentie om zogenaamd ‘hardwerkende Vlamingen’ die met rust gelaten willen worden. Ze willen bijvoorbeeld niet gestoord worden door vluchtelingen die aan de poorten van Europa kloppen. Ze vinden een mooi pensioen vanzelfsprekend, en noemen het een schande dat de energiefactuur piekt. Ze willen niet te veel gedoe over het gebruik van hun auto: klimaatbetogers moeten niet overdrijven. Evenmin willen ze een schuldgevoel aangepraat krijgen door ‘wokies’ of ‘me-too’ers’. Het VB is geen antivaxpartij, maar bepleit vrijwillige vaccinatie en vraagt om in te zetten op ventilatie. Wel is de partij tegen elke covidmaatregel die de modale Vlaming uit zijn comfortzone haalt – mondmaskers, CST, lockdowns, verplicht thuiswerk, beperkingen voor cafés, restaurants en sporttribunes.

Vincent Scheltiens: ‘Zo gesteld is het een visie die vertrekt vanuit de “negatieve vrijheid” – vrijheid van invloed van anderen. Het neigt naar een vorm van liberalisme die zeer egocentrisch is, die weinig rekening houdt met de samenleving en die doet alsof de Vlamingen niet mee verantwoordelijk zijn voor wat er in de wereld gebeurt, of daarvan de invloeden ondergaan.’ Je kunt dat zacht of gematigd noemen. Daarmee richt het VB zich niet langer specifiek op de radicale Vlaming die al vaandelzwaaiend een vrije zondagmiddag op de IJzervlakte wil doorbrengen. Kijken naar de Ronde van Vlaanderen gaat de VB-kiezer 2.0 beter af.

Vandaar dat het VB zich vandaag ook als zachter profileert dan voorheen. In Tom Van Grieken ziet ook niemand meer de NSV’er uit zijn studententijd. Hij is een partijvoorzitter die als het even kan vriendelijk blijft. Het is de nieuwe huisstijl. Soms lijkt het alsof er in het VB-hoofdkwartier een 3D-printer staat die van tijd tot tijd een soort kloon van Van Grieken produceert: nieuwe parlementsleden als Reccino Van Lommel (Kamer), Filip Brusselmans en Klaas Slootmans (Vlaams Parlement) of Tom Vandendriessche (Europees Parlement) hebben exact dezelfde look and feel: netjes gekapt, glad geschoren, keurig in het pak, jong en toch zichtbaar conservatief. In die zin is ook Barbara Pas perfect gecast als fractieleider voor de Kamer: een vrouw die haar dossiers kent,beleefd blijft, haar werk doet en helder verwoordt wat ze te zeggen heeft. Tom Van Grieken ontkent niet dat hij belang hecht aan enige stijl. Nette kledij ziet hij als een uiting van respect voor de kleine man. Wie zijn centen moet tellen, kent de waarde van kleren. Dat wist VB-stichter Karel Dillen indertijd al. Toen Joris Van Hauthem in jeans verscheen in het Europees Parlement, zei hij: ‘Zo Joris, de zomervakantie is al begonnen?

Tegelijk wil Van Grieken niet de indruk wekken dat hij zich afzet tegen de oudere generatie: ‘In de jaren tachtig zou ik ook voor de bokshandschoen gekozen hebben. Natuurlijk moesten nationalisten van de eerste generatie met de vuist op tafel slaan om gehoord te worden. Een new kid on the block móét lawaai maken. Vandaag hoef ik in de VRT-studio niet meer te argumenteren dat ongebreidelde migratie zware nadelen heeft. Die muur hebben Filip Dewinter en Gerolf Annemans met succes gesloopt. Net zoals de socialisten en de vakbonden ooit zwaar betoogd hebben voor de elementaire rechten voor de arbeiders. Je ziet Vooruit ook niet meer voortdurend met rode vlaggen door de straten marcheren. De tijdgeest is vandaag helemaal anders.’

Spitsroeden

De inzet van de politieke strijd is straks nochtans zo mogelijk nog groter dan vroeger. Sinds de groene politicus Jos Geysels en de linkse journalist Hugo Gijsels omstreeks 1990 het initiatief namen om rond het VB een cordon sanitaire aan te leggen, worstelt die partij met dat langdurige politieke isolement. Daarom is het voor het VB zo belangrijk om de nieuwe electorale kracht als hefboom te gebruiken om het cordon te kraken in 2024. Het is een unieke kans. In 2019 kreeg Bart De Wever als Vlaamse informateur nog kritiek omdat hij te lang bleef praten met het VB. Vandaag zou een politicus of waarnemer die oproept om het VB bij voorbaat uit te sluiten van elk gesprek, spitsroeden moeten lopen in de publieke opinie – en niet alleen op sociale media.

Als voorzitter van mogelijk de grootste partij in het Vlaams Parlement heeft Tom Van Grieken in het voorjaar van 2024 een unieke kans om aan zet te komen bij de Vlaamse regeringsvorming – en dus om Vlaanderen los te wrikken uit België. Zelfs als dat niet zou lukken, volgen in oktober nog de lokale verkiezingen. Dan is de kans groot dat er in het najaar ergens wel een paar burgemeesters bereid zijn om ook met het VB een coalitie te vormen als ze daardoor hun sjerp kunnen redden. Mogelijke coalitiepartners hoeven niet noodzakelijk N-VA’ers te zijn. De kans is even groot dat het gebeurt in een partij als de CD&V, die structureel kampt met stemmenverlies. Zou zo’n burgemeester die dankzij een coalitie met het VB zijn sjerp kan behouden zich nog laten tegenhouden door argumenten als ‘democratie’ en ‘cordon sanitaire’?

Vincent Scheltiens: ‘Het verbaast mij hoeveel opiniemakers nu al vrede lijken te hebben met zo’n overwinning van het VB. Men heeft er zich precies al bij neergelegd dat de partij door het grote ongenoegen – over corona, over energieprijzen, noem maar op – wellicht de winnaar van de verkiezingen zal zijn. Ze verschuilen zich achter een wiskundige benadering van democratie: het VB behaalt veel stemmen en zetels, is dus vertegenwoordigd in alle politieke organen en heeft ook afgevaardigden in het bestuur van veel overheidsinstellingen. En dus is het een normale politieke partij. Ik vind: het democratisch gehalte van een politicus of een partij hangt niet af van zijn of haar stemmen, maar van zijn of haar programma. Dat geldt ook voor het VB. Er zijn nog altijd te veel duidelijke aanwijzingen dat het níét om een “gewone” democratische partij gaat. En hun zogezegd erg sociale programma vind ik vooral sociale demagogie. Ze willen het sociaal beleid voortdurend splitsen, wat in de praktijk neerkomt op een vermindering van sociale uitgaven. Het VB respecteert zogezegd het sociaal overleg, maar tegelijk vallen ze de vakbonden aan, bijvoorbeeld door het eisen van rechtspersoonlijkheid voor de vakbond, waardoor die voor de rechter gedaagd kunnen worden. Natuurlijk, het politieke centrum is erg verzwakt en in de regering moeten de socialisten vaak genoegen nemen met een mager compromis – in dit kabinet spelen de liberalen duidelijk boven hun gewicht. Het effect is dat het VB minder tegenstand krijgt dan je zou mogen verwachten.’

In 2024 is de politieke en maatschappelijke inzet van de verkiezingen hoger dan ooit. Dat weet en zegt Tom Van Grieken zelf: ‘Het hoofddoel zijn níét de gemeenteraadsverkiezingen van oktober, maar de Vlaamse verkiezingen. Dan moeten wij het cordon sanitaire kunnen slopen. Veel mensen zeggen ons dat dit het moment is, en wij geloven erin. Wij hebben geen studiedag over cultuur georganiseerd, alleen om een paar VB-schepenen van Feestelijkheden benoemd te krijgen in Bachten de Kupe. Een partij die de Vlaamse samenleving ten gronde wil veranderen, zonder Belgische voogdij, kan dat maar vanuit de Vlaamse regering. Dát is en blijft voor Vlaams Belang de grote politieke doelstelling.’