Van Venetië tot Kaapstad: kunstenares Otobong Nkanga verovert de wereld

De Nigeriaanse kunstenares Otobong Nkanga, die woont en werkt in Antwerpen, is veelgevraagd – van de Biënnale in Venetië tot het Zeitz Museum in Kaapstad. Portret van een oeuvre.

Otobong Nkanga – geboren in 1974 in Kano, Nigeria – heeft al meer dan tien jaar haar uitvalsbasis in Antwerpen. Ze heeft in M HKA en Wiels tentoongesteld, won de Belgian Art Prize 2017 en is de laureaat is van de Ultima 2019, de Vlaamse Cultuurprijs voor Beeldende Kunst. En toch is ze bekender in het buitenland dan in België.

Ze neemt deel aan de Biennale van Venetië, en straks reist ze naar Tate St Ives in Cornwall en het Zeitz Museum of Contemporary Art Africa in Kaapstad. Otobong Nkanga verovert de wereld. En uitgerekend die wereld, en hoe we daarmee omgaan, staat centraal in haar werk.

In dat oeuvre zijn ‘processen’, ‘verbanden’ en ‘verandering’ drie sleutelwoorden. Zo laat ze in het textielwerk In a Place Yet Unknown – een eigentijds wandtapijt – langzaam een zwarte vloeistof binnendringen. Het textiel wordt daardoor aangevreten en verandert van kleur. Een ander werk dat ze voor de Belgian Art Prize inzond, Steel to Rust – Resistance, is een verroeste stalen plaat die ze met een laser heeft uitgesneden, waardoor ze een effect van corrosie oproept.

De transformatieprocessen van materialen zijn voor de kunstenares niet los te denken van de fundamentele veranderingen in onze samenleving. Die is schijnbaar gebouwd op onwankelbare morele en andere waarden, terwijl er constant – al dan niet onderhuids – veranderingen plaatsvinden: er is aftakeling, maar er zijn ook tekens van jong en ander leven. ‘Niemand van ons leeft in een onveranderlijke toestand’, zegt Otobong daarover. ‘Identiteit is constant in beweging.’ Boeiend, zeker in het licht van de recente discussies over canon en identiteit in Vlaanderen.

Besmette gedachten

Telkens weer valt de uiterste verfijning op van Otobongs werk, haar respect voor de gebruikte materialen en de aandacht die ze besteedt aan de afwerking ervan. Dat is ook het geval op de nog lopende Biënnale van Venetië, waar ze voor haar deelname trouwens een speciale vermelding van de jury heeft gekregen. In de Arsenale ligt een 26 meter lange glanzende sculptuur, Veins Aligned, die als een menselijke ader én een rivier over de vloer slingert. Ze is gemaakt met lokale materialen en in samenwerking met vakwerklieden, alweer typisch voor Otobongs kunstpraktijk. Het marmer komt uit de groeve van Lasa in de buurt van Bolzano en het glas is afkomstig van Murano, het eiland nabij Venetië beroemd voor zijn glasblazerijen. Veins Aligned betekent zoveel als ‘aders op één lijn’. Al in de titel zit de verwijzing naar het menselijk lichaam. Maar er is meer.

Tijdens haar treinreis van Verona naar Bolzano werd Otobong getroffen door het pure landschap en de appel- en druiventeelt, maar realiseerde ze zich langzaam dat er ook pesticiden en chemische producten worden gebruikt, die in het water en de lucht terechtkomen. Zo werd Veins Aligned een kunstwerk over menselijke aders, water en lucht, die langzaam geïnfecteerd raken. Het Murano-glas dat boven op het marmer ligt verkleurt van helder blauw naar rood en zelfs zwart.

‘De onzuiverheden die in het glas binnendringen zijn een beeld van onze samenleving’, aldus Otobong. ‘Ze staan ook voor de besmetting van onze gedachten en opvattingen. Ik dacht aan Europa, dat qua opvattingen aan het veranderen is, aan de opkomst van extreemrechts en hoe over migratie gepraat wordt – ook dat is een virus dat zich verspreidt.’

Otobong Nkanga is gefascineerd door de vaak desastreuze impact van de mens op het milieu. Ze beseft maar al te goed dat de materialen die zij zelf gebruikt aan de aarde zijn onttrokken: het marmer is uit een berg gekapt, voor het glas is zand gebruikt. Daarom springt ze er ook zo zorgvuldig en respectvol mee om.

Sociale gevolgen

Het wekt geen verbazing dat haar artistieke onderzoek zich ook richt op de koloniale en postkoloniale mijnbouw. Hoe bijvoorbeeld de exploitatie van ertsen en grondstoffen een landschap en een gemeenschap fundamenteel kan veranderen. Haar kleurrijke, speelse en schijnbaar onschuldige tekeningen gaan daar vaak over. In enkele reeksen met de titel Social Consequences tekent ze mechanische armen met aan het uiteinde scharen, hamers, houwelen of priemen die allerlei grondstoffen, planten of bomen kapotslaan of opprikken en daarmee mensen voeden of constructies opzetten. Niet toevallig heet een van haar tekeningen Seize All You Can Get. Ze is te zien in het centrale paviljoen op de Biënnale: een boom wordt verzaagd en alle onderdelen ervan worden gebruikt. Infinite Yield – ‘oneindige opbrengst’ – is de wat cynische titel van een textielwerk dat van het M HKA naar Tate St Ives zal reizen: een menselijke figuur staat in een mijnput, de natuurlijke rijkdom van de aarde vloeit door hem of haar heen (zie hierboven). Maar zijn de rijkdommen van de aarde echt onuitputtelijk?

Voor haar totaalkunstwerk Tsumeb Fragments, dat ze ook in Tate St Ives presenteert, reisde ze in 2015 naar Namibië, waar ze een van de meest begeerde mijnen ter wereld bezocht. In het stadje Tsumeb werd vanaf 1907 door het Duitse koloniale bewind op industriële schaal de Green Hill-mijn geëxploiteerd. Er werden mineralen en ertsen bovengehaald met koper-, lood-, zilver-, goud- en arseenverbindingen. De ertsen waren zo rijk dat ze ter plaatste gesmolten konden worden. Sinds 1996 is de mijn gesloten omdat ertswinning er niet meer rendabel is, maar een erg vervuilende smeltoven voor kopererts is er nog altijd actief.

‘Ik besefte daar hoe de mens, niet alleen in Namibië maar in de hele wereld, littekens in een landschap aanbrengt’, vertelt ze in haar boek Luster and Lucre. ‘Hoe groot moet de hebzucht zijn om over te gaan tot dergelijke exploitatie? Wat doet zoiets met de lokale bevolking? Wat is het gevolg voor de rest van de wereld? Wat doet dit met ons, als eindgebruikers van die grondstoffen? Beseffen we eigenlijk dat al die plekken in de wereld verbonden zijn met elkaar?’

In Tsumeb trof Otobong geen Green Hill meer aan maar een diepe krater, vervallen mijngebouwen en een slakkenveld waar de giftige resten van de ertsproductie zomaar in zakken worden opgetast. De koperen koepels en marmeren monumenten van Europese hoofdsteden hebben dus gaten, leegtes en verminkte landschappen achtergelaten, onder meer in Afrika: plekken die aan het oog onttrokken worden. Otobong Nkanga vindt dat die lege en grotendeels vernietigde plekken daarom als monumenten moeten worden beschouwd. Wij moeten ons bewust worden van de monumentaliteit van dergelijke verwoestingen. En begrijpen dat een kuil in Namibië zorgt voor schittering in Europa.

In haar installatie Tsumeb Fragments brengt ze foto’s van de geschiedenis van de Green Hill-mijn samen met eigen opnames, brokstukken en puin, tekeningen, archiefbeelden uit het lokale museum en een fascinerend stuk zwevend kopergesteente.

Teju Cole

In de kunst van Otobong Nkanga is alles met alles verbonden. ‘Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt’, om Jeroen Brouwers te citeren. Wat wij doen, eten, bouwen, kopen en aantrekken is ergens ter wereld gemaakt en heeft daar vaak tot vernietigende consequenties geleid.

Otobong Nkanga is een politieke kunstenares. Politiek in de ruime zin van het woord. Haar werk wordt geboren uit een grote bezorgdheid voor de aarde als één groot levend organisme waarmee ieder van ons verbonden is en waarvan wij integraal deel uitmaken. Niet toevallig koos ze bij een van haar projecten een citaat van Teju Cole, een Amerikaanse schrijver met Nigeriaanse roots: ‘De top van Mount Everest bestaat uit zeekalksteen… Alleen vooroordelen kunnen ons doen geloven dat de aarde onder onze voeten níét leeft.’