The Queen Is Dead, lang leve de factchecker!

Het overlijden van de Britse koningin Elizabeth II leidde tot een opstoot van misleidend of ronduit fake nieuws op de sociale media.

Elke grote nieuwsgebeurtenis leidt op sociale media onvermijdelijk tot de verspreiding van misverstanden en opzettelijke desinformatie. Het overlijden van de Britse Queen Elizabeth II, die 70 jaar op de troon zat, vormde daarop geen uitzondering. Zodra er een officieel communiqué was verspreid over de verslechterde gezondheidstoestand van de koningin, doken er tientallen valse Twitterprofielen op die de BBC of andere Britse media imiteerden en haar overlijden aankondigden. Met duizenden onoplettende retweeters is het viraal gaan van zo’n bericht bijna gegarandeerd. Het trosje nieuwe volgers dat je met zo’n vals profiel oogst, kun je vervolgens verpatsen aan de hoogstbiedende.

Toen de dood van Elizabeth II daadwerkelijk werd aangekondigd, was dat opnieuw het startsein voor een stroom aan foute berichten. Er circuleerden internetplaatjes met valse citaten die aan de Queen toegeschreven werden. Er waren foute insinuaties over waar, wanneer en hoe ze gestorven was – antivaxers wezen daarbij graag naar de coronavaccins. Je kon een vervalste foto zien passeren van een bestelscherm bij McDonald’s, zogezegd vervangen door een zwart-witte rouwfoto van de koningin. Of lezen dat Meghan Markle, de Amerikaanse actrice met wie prins Harry is gehuwd, zich opzettelijk in een outfit van prinses Diana had gekleed, en dat ze gespot werd met een T-shirt van The Smiths-plaat The Queen Is Dead – beide waren broodjeaapverhalen.

Ten slotte ging ook een oude tweet uit februari, die de sterfdatum van de Queen op de dag correct voorspelde, opvallend viraal. Het ging om een slimmerik die maanden geleden al élke datum in 2022 als overlijdensdatum van de Queen had getweet, om vervolgens alle foute data weer te wissen.

Trump

Misleidende video’s waren ook opvallend populair, zoals die van een Ierse dansgroep die bij Buckingham Palace een dansact opvoerde op het nummer Another One Bites the Dust van rockgroep Queen. De video was niet getrukeerd, maar dateerde al van januari – het was dus geen morbide boodschap over het overlijden van de vorstin. De beelden van een dubbele regenboog die opdook boven het koninklijk paleis na het overlijden van de Queen waren wel echt, maar zo ongebruikelijk zijn zulke regenbogen nu ook weer niet.

Verschillende hoaxes hadden, vreemd genoeg, betrekking op de voormalige Amerikaanse president Donald Trump. Zo was er het verhaal dat de Queen uitdrukkelijk gevraagd zou hebben om Trump niet uit te nodigen op haar begrafenis. Daar is geen bewijs voor: Trump zal ook daadwerkelijk niet aanwezig zijn, maar dat komt omdat enkel staatshoofden en hun partner uitgenodigd worden – geen ex-presidenten dus. Een foto van de nieuwe koning Charles III die een document ondertekende, werd dan weer verspreid met de leugen dat de kersverse vorst had ‘bevestigd dat Trump eigenlijk de Amerikaanse presidentsverkiezingen had gewonnen van Joe Biden’. Onzin natuurlijk. Evenmin was het waar dat Trump persoonlijk zou hebben geclaimd dat koningin Elizabeth hem in een private ceremonie tot ridder had geslagen.

Koloniaal

‘Van de doden niets dan goeds’, klinkt het spreekwoord, maar op sociale media viel tussen de vele rouwbetuigingen en ‘RIP Queen’s ook kritiek te lezen op de regeerperiode van koningin Elizabeth II zelf. Een aantal controverses werd opgerakeld, maar niet altijd even historisch correct.

Opvallend vaak ging de kritiek over de koloniale erfenis van het Britse Empire en van de rol van de queen daarin. Zo circuleerde een filmpje waarin twee blanke dames in witte jurken en hoeden iets op de grond strooien wat wordt opgeraapt door zwarte kinderen. Er stond bij dat het zou gaan om Queen Elizabeth, die kwetsbare Afrikaanse kinderen in een kolonie eten geeft ‘alsof het dieren zijn’. Maar het filmpje dateert al uit 1900, ontdekte Knack-factchecker Brecht Castel, en dat is lang voor Elizabeth geboren was. Het kwam ook helemaal niet uit Afrika: de beelden werden gefilmd door Franse cinematografen in toenmalig koloniaal Frans Indochina. Wat uitgestrooid werd, waren geen etenswaren maar sapèques, een soort lokale munten van lage waarde.

Ook elders circuleerden historische koloniale foto’s waarvan beweerd werd dat koningin Elizabeth erop te zien is. Een daarvan was een foto van een vrouw met tropenhelm die door een groep halfnaakte Afrikaanse mannen in een draagstoel over een rivier wordt gedragen. ‘Is dit wie jullie allemaal “rust in vrede” aan het toewensen zijn? Loop naar de hel, Queen Elizabeth!’, stond erbij als boos commentaar. Maar het ging om een historische foto uit Senegal, die dateert van 1930, toen Elizabeth nog een kleuter was. Bovendien was Senegal geen Britse maar een Franse kolonie.

Satan

Een andere controverse die werd opgerakeld, draait rond een van de hoogste Britse ridderordes, de Most Distinguished Order of Saint Michaël and Saint George. Op de ceremoniële medaille die geridderden in die orde ontvangen, staat de aartsengel Michael afgebeeld als een blanke, blonde man met regenboogkleurige engelenvleugels. Hij heeft zonet de duivel overwonnen, die op de grond ligt en een donkere huid heeft. De associatie van ‘licht’ met ‘goed’ en ‘donker’ met ‘slecht’ is eeuwenoud in de christelijke theologie en iconografie, maar in recente tijden kreeg ze een nare bijsmaak. Die bereikte een hoogtepunt in 2020, toen mensen parallellen trokken de afbeelding op de medaille en George Floyd, de zwarte Amerikaan die stierf doordat een blanke politieagent hem op de grond vastgeklemd hield en verstikte.

Een oude foto van de Queen, waarbij ingezoomd werd op de medaille, insinueerde racistische sentimenten bij de Britse monarch. Maar eigenlijk is de controverse over de afbeelding al ouder dan de zaak-Floyd of het overlijden van de Queen. In 2011 werd het ontwerp van de medaille gewijzigd en kreeg de huid van de duivel een lichtere kleur. Al wie de orde ontvangen had, mocht zijn exemplaar inruilen voor de nieuwe versie.

Het overlijden van Elizabeth II is een typevoorbeeld van hoe wereldnieuws tot een opstoot van misinformatie en desinformatie kan leiden. Opvallend is hoe er ook lokale bekommernissen op de gebeurtenis geprojecteerd werden – denk aan de vele foute verhalen over de Queen en Donald Trump. Hetzelfde geldt voor het debat over de koloniale erfenis van het Britse rijk: een belangrijke discussie waar Elizabeth II inderdaad deel van uitmaakt – ze kwam op de troon in 1952, midden in de dekolonisatiegolf. Het fenomeen van fout gelabelde foto’s en video’s uit de koloniale periode maakt duidelijk dat niet iedereen treurde om het overlijden van de Britse Queen. Maar ook overleden beroemdheden hebben recht op een correcte weergave van hun leven: The Queen Is Dead, lang leve de factchecker!