De komeet Hale-Bopp is nu al zichtbaar en haar staart wordt in de komende maanden, en tot half mei, nog groter en lichtsterker.
Ze stevent met een snelheid van 150.000 kilometer per uur in de richting van de zon. Op 22 maart bereikt ze haar kortste afstand tot de aarde 197 miljoen kilometer , en op één april haar kortste afstand tot de zon 136 miljoen kilometer. Tussendoor wordt ze almaar helderder : Hale-Bopp zal niet onopgemerkt voorbijgaan.
Er zijn in de loop van de geschiedenis kometen verschenen die opschudding verwekten door hun schittering en omvang. De twintigste eeuw heeft ons op dit gebied niet verwend. De komeet die tot dusver het meeste opzien baarde, werd op 12 januari 1910 gezien boven Zuid-Afrika. Ze kreeg namen als de ?Daglichtkomeet? en ?Grote Januari-komeet? en was indrukwekkender dan de komeet van Halley, die later in datzelfde jaar passeerde. Halley verscheen opnieuw in 1986, maar opnieuw ontgoochelde de komeet qua spektakelwaarde. De mensheid zorgde dan maar zelf voor sensatie door er de Europese ruimteverkenner Giotto op af te sturen. Die fotografeerde de komeetkern vanop een afstand van 550 kilometer.
In juli 1994 hield de komeet Shoemaker-Levy de wereld in spanning. Met het blote oog viel er niets van te merken toen ze in twintig brokstukken op de planeet Jupiter neerstortte, maar de botsing van een komeet met een planeet geldt als een uiterst zeldzaam verschijnsel. De jongste aanvaring waarvan we kennis of tenminste sterke aanwijzingen hebben, dateert van 65 miljoen jaar geleden, toen een kanjer de aarde raakte en er dood en vernieling zaaide. Met Shoemaker-Levy konden we nu vanuit een meer comfortabele positie van het schouwspel genieten. Te comfortabel, eigenlijk : de komeet knalde op de van ons afgewende zijde tegen Jupiter aan en we moesten minutenlang wachten op de asomwenteling van de planeet om de blikschade gade te slaan. Telescopen op aarde en in de ruimte fotografeerden de sporen van de inslagen.
DE BEZEM VAN DE ONDERGANG
De oudste melding van een komeet staat op een Babylonische kleitafel uit 1140 voor onze jaarrekening. Haar licht was ?zo helder als de dag? en haar staart ?zoals de angel van een schorpioen? of ?als een grote slang die zich van het noorden naar het zuiden over de hemel uitstrekte?. Een andere komeet, die in 43 voor onze tijdrekening zeven dagen schitterde in de Grote Beer, dankt haar roem aan de moord op Julius Caesar een jaar eerder. De Romeinen geloofden dat zijn ziel onder de goden was opgenomen. Chinese kronieken uit 1264 beschrijven een komeet, die van midden juli tot november aan de hemel stond en zelfs overdag zichtbaar bleef. Haar staart was 90 booggraden lang en omspande dus de helft van hemelboog. Ze is nog nooit geëvenaard.
Kometen werden vroeger als onheilsboden beschouwd. Hun raadselachtige, soms akelige vorm en kleur werkte aanstekelijk op de verbeelding. De kometenstaart werd vergeleken met een zwaard, een vurige toorts, ?de speer van de oorlog?, ?de bezem van de ondergang.? Ambroise Paré, grondlegger van de Franse heelkunde, schreef over een komeet in 1528 : ?Ze was zo verschrikkelijk, zo angstaanjagend en verwekte zo’n grote paniek, dat sommigen stierven van schrik en anderen ziek werden. Ze was buitensporig lang en had de kleur van bloed.? Kometen voorspelden in die tijd oorlog, hongersnood, pest en de dood van vorsten en ander hoog volk.
Met de Renaissance kwam daar verandering in. Naar aanleiding van de komeet Kirch in 1681, schrijft Madame de Sévigny aan de Comte de Bussy : ?De menselijke hoogmoed bewijst zichzelf te veel eer door te geloven dat wanneer we moeten sterven, dit een grote gebeurtenis is temidden van de sterren.?
Halley is de evergreen onder de kometen. Sommigen vermoeden dat een bijbeltekst verwijst naar haar verschijning rond 1006 voor Christus : ?En David sloeg zijn ogen op en zag de engel van de Heer staan tussen de aarde en de hemel, met in de hand een getrokken zwaard, uitgestrekt over Jeruzalem.? Mogelijk hebben ook meldingen uit 240 voor Christus betrekking op Halley, maar zeker is dat ze vanaf 87 voor Christus bij elke verschijning om de 76 jaar werd waargenomen. In 12 voor Christus werd ze in verband gebracht met dood van Romeins veldheer Agrippa, in het jaar 66 met de verovering van Jeruzalem door Titus, in 218 met de dood van Romeins keizer Macrinus, in 451 met de dood van Attila de Hun.
Halley inspireerde kunstenaars. Ze figureert op het beroemde wandtapijt van Bayeux uit 1066, dat de slag bij Hastings uitbeeldt, die leidde tot de verovering van Engeland door de Normandiër Willem de Veroveraar. Beroemd ook is Halley’s verschijning in 1301, die model stond voor de ster van Bethlehem op een fresco over het kerstgebeuren door de Florentijnse schilder Giotto di Bondone, nog altijd te bekijken in de Arena-kapel van Padua. Daarom werd de ruimtesonde naar Halley in 1986 naar hem genoemd. In 1456 deed Halley Europa beven. De Turken hadden drie jaar eerder Constantinopel veroverd en rukten verder op in Europa. Paus Callixtus III beval in een bul gebeden en processies aan.
Kometen zijn kleine hemellichamen met enkele kilometer tot tientallen kilometer doorsnee en een geringe dichtheid. Ze bestaan uit gruis en bevroren gassen. Vele kometen bevatten ook waterijs. Het zijn inderdaad, zoals de Amerikaanse kometen-vorser Fred Whipple ze omschrijft, ?vuile sneeuwballen?. Wanneer ze de zon naderen, gaat dat ijs voor een deel verdampen. Zo ontstaat er een staart, die zich uiteindelijk splitst in een plasmastaart (gas) en een stofstaart (gruis). De staart wordt de coma genoemd (latijns voor ?haar? de benaming ?komeet? stamt uit het Grieks en betekent ?langharige?).
Er zijn periodieke en niet-periodieke kometen. Periodieke kometen raakten gevangen in het planetenstelsel. We zien ze op regelmatige tijden terugkeren. Niet-periodieke kometen beschrijven zulke langgerekte banen, dat we ze zelden of nooit meer zien terugkeren in het zonnestelsel.
Volgens wijlen de Nederlandse astronoom Jan H. Oort zijn kometen tegelijk met het zonnestelsel ontstaan en cirkelen ze er als een wolk omheen, ver buiten de banen van de planeten, 160.000 keer verder van de zon dan de aarde. In de Wolk van Oort zouden zich zo’n 1,4 biljoen kometen bevinden. Door onderlinge botsingen of door storingen door nabije sterren wordt er af en toe een komeet uit dit reservoir gestoten en duikt dan het zonnestelsel in.
DE VLUCHTEN VAN PEGASOS
Zoals vaak werd ook Hale-Bopp door amateurastronomen ontdekt. Alan Hale in New-Mexico en Thomas Bopp in Arizona ontdekten ze onafhankelijk van elkaar in de nacht van 23 juli 1995. Hale-Bopp bevond zich toen nog op meer dan een miljard kilometer van de zon en het is de eerste keer dat een komeet al op zo’n grote afstand wordt waargenomen. Uit de berekening van de langgerekte baan kon worden afgeleid dat de vorige doorgang van Hale-Bopp 4.400 jaar geleden plaatsvond, terwijl in Europa dolmen werden opgericht en de Egyptenaren het papyrus uitvonden. Haar aphelium, de meest verwijderde afstand van de zon, bedroeg oorspronkelijk 540 AE (astronomische eenheden) of 80 miljard kilometer.
Maar toen de komeet op 5 april 1996 op zo’n honderd miljoen kilometer langs Jupiter passeerde, werd haar baan door de zwaartekracht van de reuzenplaneet gewijzigd : de omlooptijd van Hale-Bopp is nu ingekort tot 2.530 jaar en haar aphelium tot 370 AE of 55 miljard kilometer. Onze nazaten zullen haar weerzien in het jaar 4527 op voorwaarde dat de komeet onderweg geen andere baanstoringen of ongelukken meemaakt.
Het ziet er naar uit dat Hale-Bopp de komeet van vorig jaar, Hyakutake, ver gaat overtreffen. Ze heeft nu al een helderheid van de tweede magnitude (zie kader) en die kan tegen einde maart oplopen tot magnitude nul of misschien wel -1 tot -2.
De uitzonderlijke helderheid van Hale-Bopp heeft te maken met haar samenstelling. De meeste kometen, zoals Halley, bestaan grotendeels uit water, terwijl Hale-Bopp vooral koolstoxyde (CO) en koolstofdioxyde (CO2) bevat. Deze stoffen verdampen sneller dan bevroren water.
U zal geen moeite hebben om de komeet te vinden. In de noordelijke helft van de hemel valt er niet naast te kijken. Rond eind februari en begin maart is Hale-Bopp het gemakkelijkst te ontwaren zo’n uur na zonsondergang in het noordwesten, in het sterrenbeeld Lacerta. In de loop van maart verplaatst ze zich door Pegasus naar het sterrenbeeld Andromeda en op 2 april staat ze vlakbij het wazige nevelvlekje van de Andromeda galaxie. Dan moet ze zowat haar grootste helderheid hebben. Van 8 maart tot 12 april is ze de hele nacht te zien. Na 12 april begint haar staart te krimpen en ongeveer midden mei is de lol er zo stilaan af.
Hoewel het een opvallende komeet wordt, verlaat men best het overbelichte Vlaanderen om het festijn in zijn volle glorie te savoureren. Een kijker baat weinig. Het zichtsveld van een kijker is te nauw (6 tot 7) om een kometenstaart van 20 tot mogelijk 75 of meer in te omvatten. Tenzij u de kometenkern wil bestuderen, dan kan uw astronomische apparatuur niet duur genoeg zijn. Maar in dat geval bezoekt u beter een van de volkssterrenwachten (Grimbergen, Hove, Beisbroek, Gent), die natuurlijk allemaal in staat van paraatheid verkeren.
Volkssterrenwacht Urania in Hove organiseerde zelfs een reis van een week naar Tenerife, waar het klimaat mild is, de nachten onbewolkt en de straatverlichting bescheiden. In België zelf organiseert het Luikse adviesbureau Brainware tot 15 mei stratosfeervluchten, hoog boven de steden en autowegen, nevel en wolken. Ze worden met veel zin voor symboliek ?Les Vols de la Licorne? genoemd, ?de vluchten van Pegasos?, het gevleugelde paard uit de Griekse mythologie, dat sinds de Renaissance in Europa ook met de dichtkunst wordt geassocieerd.
Lode Willems
De komeet Hale-Bopp zal niet onopgemerkt voorbij gaan.
