Onsterfelijkheid: op het eerste gezicht aantrekkelijk, maar wat met de gevolgen?

© iStock
Tinneke Beeckman
Tinneke Beeckman Moraalfilosofe, columniste en auteur van 'Ken jezelf' (Foto: © Nathalie Samain)

Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag. Deze week: ‘Wil ik wel onsterfelijk worden?’

In de 21e eeuw zal de mens haast onsterfelijk zijn, voorspelt Yuval Noah Harari in Homo Deus. Technologische bedrijven zullen stapsgewijs levensverlengende therapieën ontwikkelen. De dood is een technisch probleem geworden, waarvoor oplossingen mogelijk zijn. Harari citeert ondernemers in Silicon Valley die in onsterfelijkheid geloven. Of zij hun doel bereiken, weet ik niet. Maar wil ik wel onsterfelijk worden?

Een wijze mens beseft dat een geslaagd leven geen eeuwig leven kan zijn. Dat is een boodschap van Homeros in de Odysseia, volgens de Franse filosoof Luc Ferry in La sagesse des mythes. De Griekse held Odysseus krijgt de volgende keuze: ofwel kan hij eeuwig leven, maar zonder zijn geliefde echtgenote Penelope. Ofwel blijft hij sterveling, en verblijft hij de laatste jaren van zijn leven op zijn thuisplek. Odysseus, ‘de meest wijze van alle mensen’ volgens Homeros, kiest voor het laatste, en overwint zijn angst voor de dood.

Wie goed wil leven, moet zijn beperkingen en zijn relatie met de natuur aanvaarden.

Het verhaal is fascinerend. Odysseus leeft gelukkig als koning van het eiland Ithaka, samen met Penelope en hun zoon Telemachus. Maar hij moet Ithaka verlaten om met de andere Griekse aanvoerders in Troje te gaan vechten. Na tien jaar strijd winnen de Grieken van de Trojanen. Toch zwerft Odysseus tien jaar rond vooraleer hij naar Ithaka terugkeert, want de Goden sturen zijn terugreis herhaaldelijk in de war.

Poseidon, de God van de Zee, doet Odysseus’ bootje afdwalen. Zo belandt de koning op het eiland van de aantrekkelijke nimf Calypso. Zij verleidt de mysterieuze vreemdeling, en wil hem Ithaka – zijn thuis, zijn plek in de wereld – doen vergeten. Samen blijven ze zeven jaar op haar paradijselijke eiland. Maar Odysseus is nostalgisch: elke avond kijkt hij huilend vanaf een rots in de richting van Ithaka.

Uiteindelijk meent de oppergod Zeus dat Odysseus voldoende heeft geleden. Hij stuurt een boodschapper naar de nimf: Odysseus mag naar huis. Maar Calypso wil Odysseus niet laten gaan en bedenkt een list. Ze biedt hem het meest kostbare dat er is, als hij wil blijven: hij mag eeuwig als een gezonde, jeugdige man leven. Toch weigert Odysseus haar verlokkelijke aanbod. Hij is alleen gelukkig wanneer hij zijn plaats in de wereld heeft hervonden, en vertrekt naar huis. De wereld, de kosmos, heeft een filosofische betekenis: wie goed wil leven, moet zijn beperkingen en zijn relatie met de natuur aanvaarden.

‘Het moeilijkst is de wereld liefhebben zoals die is, met al het kwade dat erbij hoort’, aldus Hannah Arendt in The Human Condition. Arendt begrijpt de mens vanuit zijn activiteiten, niet vanuit een menselijke essentie. Ze herneemt het klassiek Griekse onderscheid tussen handelen (‘praxis’) en maken (‘poiesis’). Aan ‘handelen’ ontlenen mensen betekenis: het zijn de activiteiten waardoor ze samen een wereld vormen, dankzij taal en een gedeelde herinnering. Die activiteit verschilt van maken, waarbij de mens de wereld naar zijn hand zet, en bewerkt voor zijn eigen doel. Technologie is daarvan de meest ingrijpende vorm. Sinds kort kan de mens zelfs de aard van de natuur veranderen. Arendt noemt dat ‘action into nature’. Maar wat op het eerste gezicht aantrekkelijk lijkt, heeft onvoorziene gevolgen.

Door technologische ontwikkelingen richt de mens zich niet meer op de wereld, op het samenzijn met anderen in pluraliteit. De mens plooit zich terug op het ‘zelf’, aldus Arendt. Je kunt de recente strijd tegen sterfelijkheid vanuit die invalshoek bekijken. De moderne mens interesseert zich niet zozeer voor een gedeelde wereld, hij wil vooral zijn maakbare zelf eindeloos laten doorgaan.

Onsterfelijkheid lijkt een triomf op het kwade in de wereld, op de dood. Maar misschien dreigt de relatie tot de wereld verloren te gaan. En dan blijven er alleen onsterfelijke bannelingen over.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content