Ze staan al jaren op de zwarte lijst, maar toch grijpen veel Vlamingen nog altijd naar verboden, weliswaar efficiënte maar erg schadelijke pesticiden: ‘Je vindt ze overal. In ijsberen, maar ook in tampons.’
‘Ik ben hier opgegroeid in de polders. Sproeien was de gewoonste zaak van de wereld. Als mijn grootvader bij valavond, wanneer de wind ging liggen, in zijn boomgaard ging sproeien, joeg hij ons naar binnen. Maar de dag erna speelden we gewoon weer buiten. Wij waren ons van geen kwaad bewust, maar nu weten we dat die producten funest zijn voor mens en natuur.’
Bruno Remaut is educatief medewerker bij de Vlaamse overheid en specialist bijen en bestuivers. Hij legt uit dat pesticiden een belangrijke oorzaak zijn van de massale bijensterfte sinds het begin van de eeuw. Het is een gevoelig thema, ook vanwege de economische belangen, zegt Remaut, ‘maar het is een snaar die we moeten aanroeren.’
Dat pesticiden overal zijn, toonde het burgeronderzoek van VELT, de organisatie die ecologisch leven en tuinieren promoot. VELT nam vorig jaar stalen stof in 112 Vlaamse slaapkamers en trof zo 137 verschillende pesticiden aan. In de schoonste kamer waren dat er 6, in de vuilste 52.
Alle kamers bevatten minstens één stof die hormoonverstorend is, in 99 procent van de kamers werden een of meerdere pesticiden aangetroffen waarvan bekend is dat ze schadelijk zijn voor de voortplanting. Een kleine minderheid van de aangetroffen pesticiden is ook kankerverwekkend.
70 procent van de pesticiden kon gelinkt worden aan landbouw in de buurt. Andere aan middelen tegen bijvoorbeeld teken of muggen. Remaut: ‘Maar een deel van de vervuiling is ongetwijfeld het gevolg van pesticidegebruik in de tuin.’
Van gedragsstoornissen tot parkinson: hoe pesticiden ook onze hersenen vervuilen
Achterpoortjes
Dat je maar beter niet te kwistig omspringt met bestrijdingsmiddelen, is onze overheden niet ontgaan. Sinds juli 2017 mogen alleen landbouwers en vergunde tuinaannemers nog producten gebruiken die glyfosaat bevatten. Een jaar later verbood de federale regering alle synthetische pesticiden voor huis-tuin-en-keukengebruik. Hoe komt het dat die stoffen toch blijven opduiken?
Hoe ongezond is glyfosaat echt? ‘Het mag niet op uw oprit, maar wel op uw bord’
Er is een historische schuld. Vandaag worden in vissen nog altijd afbraakproducten gevonden van DDT, een stof die in 1974 gebannen werd. Er is ook nieuwe vervuiling door de landbouw. En tuinaannemers met een fytolicentie gebruiken dus ook nog glyfosaten.
Daarnaast zijn er ook particuliere tuineigenaars die er de kantjes aflopen. Remaut: ‘Er zijn tal van achterpoortjes. Ik ken tuincentra waar je, als je op de juiste zijdeur klopt, nog altijd producten kunt kopen die eigenlijk alleen voor landbouwers bestemd zijn. Ik ken iemand die gewoon bij de boer langsgaat voor een goei productje.’
‘Ik ken tuincentra waar je, als je op de juiste zijdeur klopt, nog altijd producten kunt kopen die eigenlijk alleen voor landbouwers bestemd zijn.’
De Facebookgroep Gazon telt 34.000 leden. Trotse tuineigenaars delen er foto’s van hun onberispelijke pelouse, wat hen duimpjes oplevert. Andere leden klagen over het onkruid in de tuin, en worden fluks doorverwezen naar Poolse websites die Chawstox aanbieden, met het actieve bestanddeel MCPA – schadelijk voor de mens.
De lof wordt gezongen van Verigal-D, een product waarvan de vergunning is ingetrokken, op verzoek van de producent zelf. Primstar veroorzaakt huidirritatie en is zeer giftig voor organismen die in het water leven.
Als een zeldzaam lid van de groep tegensputtert, wordt dat afgedaan als ‘woke gedoe’. Remaut: ‘Bad habits die hard. Mensen hebben een totaal vertekend beeld van hoe natuur eruit moet zien. En veel mensen zien het kwaad niet in van die sproeimiddelen.
‘Maar onoordeelkundig gebruik van die producten is gevaarlijk voor mens en natuur. Daarom roep ik mensen op om de resten verdelgers uit het tuinhuis, maar ook mierenpotjes en slakkenkorrels, naar het containerpark te dragen.’
Glyfosaat vermijden? 6 concrete tips om uw blootstelling aan pesticiden te beperken
Gebraden patrijsje
Biodiversiteit is de belangrijkste bekommernis van educatief medewerker Remaut. En pesticiden zijn vanzelfsprekend een aanslag op die biodiversiteit, zegt Lieven Bervoets, professor ecotoxicologie aan het departement Biologie van de Universiteit Antwerpen: ‘Ze worden ontwikkeld om organismen te doden. Maar ze doden meer dan de soorten die je viseert. Als je insecten doodt, hebben vogels minder voeding. En als ze met pesticiden gedode insecten consumeren, riskeren ze een acute vergiftiging. Dat hebben wetenschappers vastgesteld in Spanje, bij onderzoek naar patrijzen.’
‘Pesticiden doden meer dan de soorten die je viseert. Als je insecten doodt, hebben vogels minder voeding.’
Sinds Hugo Camps weten we dat er weinig boven een gebraden patrijsje gaat. Maar smaakt dat patrijsje nog even goed als het een leven lang vervuilde insecten heeft genuttigd? Bervoets grijnst: ‘Ik heb geen weet van specifieke studies over de menselijke consumptie van patrijzen, maar we weten wel dat vossen kunnen sterven als ze ratten eten die vergiftigd zijn met rattenvergif. Mensen zijn net als vossen predatoren die bovenaan de voedselketen staan, en die bevatten altijd de hoogste concentraties gifstoffen.’ Voeding, benadrukt Bervoets, is evenwel niet het grootste probleem. Het grootste probleem is directe blootstelling, bijvoorbeeld tíj́dens het sproeien.
Stille lente
Nik Van Larebeke is emeritus hoogleraar en kankerexpert. Aan de UGent en de VUB deed hij onderzoek naar kankerverwekkende stoffen. Van Larebeke duidt het desastreuze effect van pesticiden met een anekdote: ‘Toen ik kind was, heb ik nooit één roofvogel gezien. Dat kwam door het massale gebruik van DDT in de landbouw. DDT is een uiterst giftig pesticide, dat opstapelde in de lichamen van de predatoren zoals slechtvalken.
‘Een van de effecten was dat de eierschalen niet meer verhardden. Daardoor werden er simpelweg geen roofvogels meer geboren. De schadelijke milieueffecten van DDT werden voor het eerst aangekaart in Silent Spring, het boek van biologe Rachel Carson dat in 1962 verscheen. Twaalf jaar later werd DDT verboden en nu zijn de roofvogels terug. Dat doet plezier.’
DDT: een naam die klinkt als een klok. De stof is kankerverwekkend, en tast bij vrouwen én mannen de vruchtbaarheid aan. Ze wordt gelinkt aan vroeggeboorte en diabetes.
Maar hoe komt het dat een stof die luizen en vlooien moet doden, ook mensen ziek maakt? Van Larebeke: ‘De verscheidenheid van het leven op aarde is gigantisch. Maar die verscheidenheid verhult dat er ook ongelofelijk veel uniformiteit is.
‘Wij hebben bijvoorbeeld bepaalde genen die tumoren onderdrukken gemeen met schimmels. Die gebruiken die genen niet om tumoren te onderdrukken, maar het toont dat bepaalde basiskenmerken terugkeren bij bijna alle wezens. Als je micro-organismen onder vuur neemt, kun je ook schade toebrengen aan andere levende wezens, zoals de mens.’
Omwonenden
Van Larebeke is lid van de Hoge Gezondheidsraad. Hij werkt op dit eigenste ogenblik aan een advies over de effecten van het gebruik van pesticiden op omwonenden. Dat advies zal bogen op recent Amerikaans onderzoek. Dat toont onweerlegbaar aan dat in county’s waar meer pesticiden worden verkocht, meer kankers voorkomen.
Het gezondheidseffect is zelfs sterker dan dat van tabaksgebruik. Van Larebeke: ‘Het geeft te kennen dat pesticiden niet onschuldig zijn. Al moet ik wel zeggen dat in Amerika in de landbouw stoffen worden gebruikt die hier gebannen zijn.’
Voorlopig hier nog niet gebannen: glyfosaten. Van Larebeke benadrukt dat die niet te vergelijken zijn met DDT: ‘Ze zijn een pak minder toxisch. Maar glyfosaat is het meest gebruikte herbicide ter wereld. Elke dag worden kolossale hoeveelheden gesproeid. Je vindt glyfosaten overal. In ijsberen, maar ook in het katoen van tampons.’
‘Glyfosaat is overal’: moet u zich zorgen maken over pesticiden op uw bord?
Gevraagd naar de gezondheidsrisico’s citeert Van Larebeke uit een advies dat hij in 2022 schreef voor minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke: ‘Het is licht kankerverwekkend. Het zorgt voor veranderingen in het metabolisme. Het draagt bij tot oxidatieve stress, ontsteking en toxische effecten in de hersenen, wat het risico op neurodegeneratieve ziekten als Parkinson doet stijgen.’ Van Larebeke besluit: ‘We mogen de gezondheidsrisico’s niet dramatiseren, maar ze zijn wel zo klaar als een klontje. Daarom moeten we het gebruik ernstig beperken.’
‘Veel studies die de risico’s van glyfosaat minimaliseren, zijn gesponsord door de industrie.’
In 2017 deed het Europees Parlement daartoe een poging: het schaarde zich achter een totaalverbod. Dat kwam er niet omdat lidstaten zoals Duitsland en Hongarije dwarslagen. Ze baseren zich daarvoor op ‘de stand van het wetenschappelijk onderzoek’. Voor elke studie die de nadelige effecten aantoont, zijn er andere die ze weerleggen.
Van Larebeke, fors: ‘Het onderzoek naar glyfosaat hangt aaneen van het wetenschappelijk bedrog. Vele studies die de risico’s minimaliseren, zijn gesponsord door de industrie. Er wordt twijfel gezaaid zoals dat ook gebeurde in het onderzoek naar roken en asbest. Het gesjoemel is van dezelfde orde.’
Cocktaileffect
De negatieve effecten van pesticiden worden niet alleen verdoezeld door frauduleus onderzoek, maar ook door een tekort aan kennis. Over de individuele effecten van individuele stoffen weten we veel, maar we zijn minder bekend met het zogenaamde cocktaileffect.
Van Larebeke: ‘De industrie zit daarmee in de maag. Er zijn wel wat studies over de optelsom van producten die een soortgelijke werking hebben, maar er zijn er amper over hoe producten met totaal verschillende werkingsmechanismen elkaar beïnvloeden.
‘We weten, bijvoorbeeld, al sinds de Tweede Wereldoorlog dat sommige stoffen de kans op kanker doen toenemen zonder dat ze zelf het kankerproces opstarten. Dioxine, u bekend, is zo’n stof. Het is allesbehalve ondenkbaar dat bepaalde pesticiden het kankerverwekkend effect van andere pesticiden exponentieel vergroten. Maar het is erg moeilijk om dat accumulatief effecten van honderden, misschien duizenden verschillende stoffen in een experimentele setting te onderzoeken.’
De Europese Unie heeft meer dan 200 pesticiden in de ban gedaan, maar die verboden producten mogen wel nog geproduceerd en geëxporteerd worden.
Glyfosaat is er niet een van, maar de Europese Unie heeft anno 2025 meer dan 200 pesticiden in de ban gedaan wegens gevaarlijk voor mens en milieu. Het siert Europa dat het de gezondheid van zijn burgers beschermt. Minder sympathiek is dat het toestaat dat die verboden producten nog worden geproduceerd en vervolgens ook geëxporteerd.
Suzy Serneels is bio-ingenieur en beleidsmedewerker bij Broederlijk Delen, dat al jaren campagne voert tegen die tweeslachtige houding. Dat beukwerk resulteerde in 2023 in een overwinning: de Belgische federale regering besliste toen om de export van de gevaarlijkste verboden pesticiden te verbieden. Serneels is opgetogen met het signaal van de Belgische overheid, maar het valt nog af te wachten of producenten eind deze maand, wanneer het verbod ingaat, hun pesticiden niet op een vrachtwagen laden en vanuit de haven van Rotterdam exporteren.
Meer export
En intussen gaan vele Europese lidstaten op hetzelfde elan verder. Serneels: ‘In 2018 exporteerde Europa 81.000 ton naar het buitenland. Nieuwe, nog niet gepubliceerde cijfers, wijzen op een aanzienlijke toename van de export. Met die kanttekening dat het Verenigd Koninkrijk Europa intussen heeft verlaten.’ Het betreft dus geen mineur probleem, en bovendien komt het merendeel terecht in lage- en middeninkomenslanden, waar de wetgeving laks is, en handhaving zo goed als onbestaande. Tegelijk voeren producenten heel agressief campagne om boeren aan te zetten om hun producten te gebruiken.’
Serneels schetst het hele plaatje: ‘In Oeganda, bijvoorbeeld, vind je winkels waar de rekken van boven tot onder gevuld zijn met producten die grotendeels bij ons verboden zijn. De symbolen op de verpakking waarschuwen voor de gezondheidsrisico’s, maar die betekenen niets voor kort opgeleide boeren: ze sproeien onbeschermd grote dosissen over hun tomaten, met alle gezondheidsrisico’s van dien.’
Ik vraag Serneels wat de bevoegde Europese commissarissen zouden antwoorden als je hen confronteert met die flagrante hypocrisie. Serneels hoeft niet lang na te denken: ‘Ze zijn zich bewust van het probleem, maar schermen tegelijk met het argument dat, als wij niet exporteren, China en India het zullen doen, en dat Europese bedrijven moeten voldoen aan hogere kwaliteitsstandaarden.’ S
Samengevat: ons vergif is beter. Maar het blijft vergif. Voorgenoemde Oegandese tomaten zullen niet op uw bord belanden, wegens te vervuild. Serneels: ‘Maar dat wil niet zeggen dat we veilig zijn. Uit een analyse van Pesticide Action Network Europe blijkt dat maar liefst 53 verboden pesticiden toch op de Europese markt binnendringen. Ze zitten op thee, koffie en peulvruchten, in concentraties die soms het toegelaten niveau overschrijden. Strikt genomen moeten die concentraties nul zijn. Maar in de praktijk worden er vele uitzonderingen gemaakt, zogezegd om handelsbarrières te vermijden. De handel is ten lange leste dus blijkbaar meer waard dan de volksgezondheid.’ En zo krijgt Europa de boemerang in het gezicht terug.
Tuinieren zonder vergif
Op de website zonderisgezonder.be, van de Vlaamse milieumaatschappij, vindt u een rist adviezen voor de tuinier die pesticiden aan de kant wil laten. Een bloemlezing.
Groene tuinaanslag op het terras kunt u manueel verwijderen. Door geregeld stevig te borstelen verwijdert u kleine plantjes. De grote kunt u met een mesje uitsteken. Met een onkruidbrander kunt u ongewenste planten een temperatuurschok geven.
Stel uzelf de vraag of u het volledige oppervlakte van uw terras gebruikt en of u een deel niet kunt ontharden en vergroenen.
Als u er echt niet mee kunt leven dat er iets anders opschiet in uw gazon dan gras, overweeg dan om de oppervlakte van het gazon in te perken.
Wie een bloemrijk grasland wil in de tuin, maait minder intensief en voert het gemaaide gras af. Zo verarmt u de bodem en daalt de concurrentiekracht van het gras.
Wie echt geen kruiden in het gazon wil, maait het best intensief. De meeste kruiden, zoals brandnetel, distels en zevenblad, krijg je uit je gazon weg door te maaien, de onkruiden verdragen dat maaien niet, gras wel.
Als u veel madeliefjes in het gazon hebt, is uw bodem wellicht verdicht. U kunt die beluchten met een spitvork.
Koester klaver: die haalt stikstof uit de lucht en is zo een extra, natuurlijke bemesting voor uw gazon.
Paardenbloemen of andere kruiden die in een rozet groeien, verwijdert u – voor ze in het zaad staan – met een onkruidsteker.
Als er ongewenste kruiden opschieten in uw borders, kunt u wieden met de hand. Dat is niet de snelste methode, maar wel efficiënt.
Slakken kunt u bestrijden met een bierval of met aaltjes, in de handel verkrijgbaar.
Als u mieren uit de moestuin wilt weren, zet dan boerenwormkruid, afrikaantjes, goudsbloem, rozemarijn. Of strooi bladeren van notelaar, varens, lavendel, tomaat of tijm tussen de groenterijen.
