Hoe verwijderde rivierdammen de schuld krijgen voor het extreme weer

Klimaatverandering zorgt voor extreem weer? Niet volgens enkele sceptici. Zij zien een initiatief voor het verwijderen van rivierdammen als de oorzaak van de overstromingen en droogte in Europa. Kan dat kloppen?

De voorbije jaren worden België en andere Europese landen geregeld geteisterd door aanhoudende periodes van droogte of neerslag – en de bijbehorende natuurbranden of overstromingen. Gaat het om een proces dat beïnvloed wordt door de opwarming van het klimaat? Nee, beweren klimaatsceptici op sociale media. De echte schuldige zou een Europees project zijn dat dammen en andere barrières op waterlopen laat verwijderen.

‘Dit is een kaartje van alle dammen die recentelijk zijn verwijderd in Europa. Wisten jullie dat? Wat gaat dat voor consequenties hebben? Waarom is dit niet in het nieuws?’ Dat schreef een Nederlander begin januari op X, het vroegere Twitter. Op de bijgevoegde kaart van Europa zijn honderden bolletjes te zien.

Andere internetgebruikers verwijzen naar persberichten waarin staat dat in 2022 325 dammen verwijderd zijn in Europa . Ze leggen daarbij een link met gezwollen rivieren en recente overstromingen in verschillende Europese landen. Volgens sommigen zit er zelfs een heus complot achter: machthebbers zouden ‘artificiële overstromingen’ willen creëren, om daar vervolgens de ‘klimaatverandering’ de schuld van te geven en op die manier ‘klimaatmaatregelen op te dringen aan de bevolking’. ‘Je zou bijna gaan denken dat er opzet in het spel is om klimaatverandering daadwerkelijk voelbaar te maken voor mensen’, schrijft de website Realistisch Nieuws over de verwijderde Europese dammen.

Zalm, forel en paling

Het kaartje en de cijfers van verwijderde dammen die circuleren op sociale media zijn echt. Ze komen van de website van Dam Removal Europe (DRE), een initiatief van de World Fish Migration Foundation (WFMF). Die in Nederland gevestigde ngo trekt zich het lot aan van trekvissen zoals zalm, forel en paling. Vissoorten die vanuit hun geboortewateren naar zee trekken en daarna terugkeren naar rivieren om te paaien – of omgekeerd – worden vaak gehinderd door afdammingen op beken en rivieren. Dam Removal Europe wil dat aanpakken, met de steun van tientallen milieuorganisaties en sponsors of subsidieorganen zoals het World Wildlife Fund (WWF) en de Europese Investeringsbank.

Het klopt dat Europese rivieren de voorbije eeuwen intensief zijn aangepast door de mens. Ze werden rechtgetrokken voor de scheepvaart, afgedamd door het bouwen van watermolens of industriële textiel- of papierfabriekjes, voor de creatie van visvijvers of andere waterplassen, of ze werden voorzien van hydro-elektrische dammen voor de opwekking van stroom. Dat alles had gevolgen voor het landschap en de rivierecosystemen. Afdammingen vertragen de natuurlijke stroming en wijzigen bestaande processen van erosie en sedimentatie. De waterkwaliteit van stilstaand water dat opgehouden wordt door dammen is vaak ook slechter, met meer sediment op de bodem en – soms kwalijke – algengroei. En ze vormen dus geregeld een onoverkomelijke barrière voor trekvissen, al zijn er lokaal oplossingen voorzien, zoals vistrappen of speciale stuwen, die het voor soorten zoals de forel mogelijk maken om afdammingen te omzeilen en toch hun paaigronden te bereiken.

Rivierdammen hebben trouwens niet alleen een ecologische maar soms ook economische en culturele gevolgen. Zeker in Amerikaanse staten waar nog Native American-volkeren wonen en de lokale cultuur en economie er eeuwenlang was gebouwd rond de visvangst op trekvissen in rivieren, staat het verwijderen van dammen op de politieke agenda.

Vele dammen die ooit functioneel waren, zijn vandaag verouderd, half ingestort of in onbruik geraakt. Onderhoud is duur en dambreuken kunnen gevaarlijk zijn. Op de Europese rivieren telt Dam Removal Europe tot 150.000 nutteloze dammen die het liever afgebroken ziet. Het initiatief kadert in een bredere trend naar natuurherstel en ‘rewilding’: de natuur, ook in Europa, opnieuw ruimte geven zodat natuurlijke processen en ecosystemen zich herstellen.

Overstromingen

Is het mogelijk dat het verwijderen van dammen in Europese landen zorgt voor overstromingen of, in omgekeerde zin, voor droogte? Dat beweren met grote stelligheid mensen op sociale media, vooral zij die geen oren hebben naar klimaatverandering als mogelijke oorzaak voor extreem weer. Onderzoekers van de Universiteit van Wageningen stellen dan weer precies het omgekeerde: ‘rewilding’ en rivierherstel kunnen volgens hen ‘oplossingen bieden voor de effecten van klimaatverandering, zoals het verminderen van de kans op overstromingen en natuurbranden’.

Welke dammen worden er zoal verwijderd? De meeste verdwenen barrières zijn geen grote stuwdammen, laat staan dijken die een waterveiligheidsfunctie hebben. Het gaat vooral om kleine, in onbruik geraakte dammetjes. In Nederland en België is het project overigens bijzonder beperkt gebleven, met slechts een handvol verwijderde barrières. Van de 325 Europese dammen die in 2022 werden afgebroken, lagen er bijvoorbeeld 133 in Spanje en welgeteld één in België. In Spanje bestaat er wetgeving die eigenaars verplicht om in onbruik geraakte afdammingen van rivieren af te breken.

Uraniummijn

Bij het slopen van grote dammen bestaat er natuurlijk wel een risico voor lagergelegen gebieden, dus worden ze niet zomaar verwijderd. Grote projecten gaan gepaard met een studieronde waarbij allerlei experts worden geconsulteerd: hydrologen, ecologen enzovoort. Die impactstudies slepen soms jaren aan. Steeds vaker worden ook lessen getrokken uit eerdere ervaringen, want aan damverwijderingen zijn een aantal inherente risico’s verbonden. Opgebouwd slib achter een in 1973 verwijderde dam op de Hudsonrivier bleek bijvoorbeeld zo zwaar vervuild dat het voor jarenlang de visvangst verstoorde toen het zich stroomafwaarts verspreidde. Ook het debiet van de rivier was op voorhand verkeerd ingeschat.

Helemaal anders pakte men de verwijdering van de Krebsbach-dam in de Duitse deelstaat Thüringen aan. Die was in 1962 gebouwd door een mijnbouwbedrijf op een kleine waterloop in het stroom­gebied van de Elbe, maar was nutteloos geworden nadat de lokale uraniummijn in de jaren 1980 was dichtgegaan. Het onderhoud van de 18 meter hoge dam ging almaar meer geld kosten, zodat in 2007 besloten werd om de dam te verwijderen. Als buffer werden echter nieuwe meanders gegraven in het bekken van het verdwenen reservoir dat de dam vormde.

Bestaat er een associatie tussen het verwijderen van dammen en frequentere overstromingen? Eigenlijk wel, maar de klimaatsceptici en complotdenkers verwarren daarbij dus oorzaak en gevolg. Er zijn niet meer overstromingen omdat er dammen verwijderd worden. Het is net omgekeerd: dammen worden verwijderd om de Europese natuur weerbaarder te maken tegen overstromingen.