Bio-ingenieur Roeland Samson (UAntwerpen) staat stil bij de stille dood van de straatboom. Hij pleit voor actie om onze stadsbomen te redden. ‘Gaven we onze dieren even weinig ruimte als de bomen, dan spraken we over mishandeling.’
Een boom is een geweldig staaltje natuurtechnologie. Bomen groeien, verkoelen onze omgeving, zuiveren onze lucht, leggen koolstof vast, voorzien ons van materiaal en voeding en bieden een huis voor een hele hoop planten, schimmels en dieren. Ze doen dit bovendien helemaal gratis, op basis van hernieuwbare energie en zonder input van gefabriceerde of kunstmatige materialen. Ze laten bovendien niet de minste vervuiling na, want ze zijn honderd procent biologisch afbreekbaar.
Het zijn ook zeer verdraagzame wezens, die hun leefomgeving verbeteren zodat ook andere organismen er kunnen leven, zowel onder- als bovengronds. Ze zijn verstandig en weten dat samenwerking – met bacteriën, schimmels, andere planten en dieren – meer voordelen biedt dan uitsluiting of tegenwerking.
Een gezonde boom heeft een mooie kruin waar je niet doorheen kan kijken, tenminste toch in het zomerhalfjaar. Maar iedereen in ons land en de rest van Europa heeft ongetwijfeld gemerkt dat meer en meer stadsbomen er zeer ongezond, en dikwijls ook op sterven na dood, bijstaan. Je kan los door de kruinen kijken, de toptakken staan er kaal bij en de bladeren ogen allesbehalve frisgroen.
Ook nu weer lijkt het begin september al volop herfst, en net als de meeste voorgaande jaren (met uitzondering van het uitzonderlijk natte 2024) is het bijzonder droog, en zijn temperaturen van 30°C en meer geen uitzondering. Droogte- en temperatuurstress verzwakt bomen, wat hen – net als mensen – gevoeliger maakt voor allerlei ziektes. De steeds verder stijgende temperaturen zorgen er bovendien ook voor dat verschillende ziekteverwekkers makkelijker kunnen overwinteren en heftiger toeslaan.
Eén vierkante meter rond de stam
Voor stadsbomen komen daar nog een hele resem andere stressfactoren bovenop. En dan heb ik het niet alleen over ondoordachte kap van bomen voor bijvoorbeeld een tramlus. Zoals we weten, maar te weinig beseffen, zijn planten uniek in het feit dat ze zowel uit een bovengronds als ondergronds gedeelte bestaan. Wij mensen interesseren ons zowat uitsluitend in het bovengrondse gedeelte, maar voor een boom is het ondergrondse gedeelte ook bijzonder belangrijk. Via zijn wortels vindt een boom steun en kan hij levensnoodzakelijke voedingsstoffen en water opnemen.
We beseffen te weinig dat bomen, net als mensen en dieren, zuurstof nodig hebben om te kunnen overleven. Het gedeelte boven de grond vindt dit makkelijk in de lucht. Maar ook de wortels hebben nood aan zuurstof. En daar wringt het schoentje. Want een asfaltlaag laat geen water en nutriënten door, maar ook geen zuurstof.
Voor stadsbomen beperkt de wortelzone zich dikwijls tot de vierkante meter bodem rond de stam, veel te weinig om een boom gezond te houden. Als we onze dieren een even beperkte ruimte zouden geven, dan spraken we terecht van regelrechte mishandeling. Als er een wet rond bomenwelzijn zou bestaan, dan werd elke burgemeester veroordeeld.
Bovendien is de bodem rond de stam dikwijls zo compact dat regen en zuurstof er onmogelijk kunnen indringen. Vaak raken ook de boomwortels zelf niet door deze laag. De dikwijls slechtere luchtkwaliteit in steden tast de vitaliteit van onze stadsbomen verder aan. Geïsoleerde bomen op rorotondes en in straten staan er dikwijls ook alleen voor, in tegenstelling tot hun collega’s in bijvoorbeeld parken. Bomen die in groepsverband groeien zijn dikwijls verbonden door een ondergronds schimmelnetwerk dat helpt bij de opname van water en voedingsstoffen. Zo vormt zich een sociaal netwerk pur sang, zeg maar.
En of dit alles nog niet genoeg is vervuilen we als mens dikwijls die ene vierkante meter bodem nog door sigarettenpeuken en ander vuil. We beschadigen zijn stam door het plaatsen van fietsen en verdichten zijn bodem verder door dat beetje ruimte als parkeerplaats voor onze wagens te gebruiken. Geen wonder toch dat de levensduur van stadsbomen bijzonder kort is, en dat velen de leeftijd van twintig jaar niet halen. Twintig jaar lijkt misschien veel, maar is bijzonder kort als je weet dat de adolescentie van een jonge eik pas begint rond de 70 jaar.
Toekomstbomen en boombunkers
Nochtans zouden we heel erg zorg moeten dragen voor onze bomen, want we hebben ze nodig. Studies tonen aan hoe belangrijk ze zijn voor ons mentaal welzijn, maar ook hoeveel koeling ze geven tijdens hittegolven. Voldoende groen in de buurt zorgt voor een significante daling van het aantal hittedoden en een beter thermisch comfort. Ze zorgen voor een andere geluidsbeleving in de stad, gezondere lucht en ondersteunen allerlei wezens die anders nooit in steden zouden kunnen overleven.
We hebben vooral grote bomen nodig. Kijk tijdens de volgende hittegolf maar eens rond op een plein, in een straat of in een park. Tientallen kleine boompjes bieden niet voldoende schaduw als schuilalternatief of hebben nog geen enkele voldoende grote holte waar bijvoorbeeld vleermuizen gebruik van kunnen maken als slaapplaats.
Het belang van bomen begint gelukkig langzaam door te dringen door bijvoorbeeld te werken aan toekomstbomen – bomen die meer dan honderd jaar moeten kunnen overleven. Steden als Antwerpen installeren ook boombunkers, ondergrondse constructies die de bomen voorzien van water, lucht en voedingsstoffen. Maar die installaties leg je niet zomaar snel aan en duizenden bomen moeten dus trachten te overleven in erbarmelijke omstandigheden.
Voorwaarde voor een gezonde stad
Om bomen meer overlevingskansen te geven, en onszelf dus ook een beter leven te geven, moeten we het over een andere boeg gooien. Er is nood aan kennis (zonder hoofdletter), want onbekend is onbemind. Wie herkent er nog een linde, een els, een zomereik, een esdoorn een plataan? Dit is kennis die we vanaf de kleuterklas terug moeten opbouwen. Steden en gemeenten moeten de bevolking meer betrekken bij het verzorgen van bomen.
In het Verenigd Koninkrijk kunnen burgers bomen adopteren, en elke week, op Watering Wednesday, geven zij hun geadopteerde bomen water. We kunnen buurtbewoners het stuk grond rond ‘hun bomen’, de boomspiegel, laten verzorgen, door het afval op te ruimen en er bijvoorbeeld bloemen aan te planten. Ons onderzoek toonde al aan dat dat het bodemleven, bijvoorbeeld het aantal regenwormen, heel gunstig beïnvloedt, wat op zijn beurt weer positief is voor de boom.
We moeten de handen in elkaar slaan, bomen en mensen, om onze steden te wapenen voor wat klimaatgewijs op ons afkomt. Samen zorgen we voor een leefbare stad. Maar dan hebben we een nieuwe politieke visie nodig, waarbij bomen erkend worden als een voorwaarde voor een gezonde stad en niet als dingen die in de weg staan van kortstondige electorale scoringsdrang en niet-duurzaam financieel gewin.
Politici en burgers moeten samen zorg dragen voor bomen, en ze oud laten worden. Vele burgers erkennen het belang van bomen al, nu moet de politiek heel dringend volgen. Want elke dag vallen er weer vele slachtoffers door kettingzaag en de gigantische klimaatontwrichting die zich steeds driester manifesteert. En elke boom die sterft is een gemis voor ons allen.
Roeland Samson is bio-ingenieur en hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen. Hij leidt er het Laboratorium voor Milieu-ecologie en Stadsecologie.