Hoe zal de wereld eruitzien in 2041? Futuroloog Alvin Toffler over kennis, klonen en kortzichtigheid.

Alvin Toffler (78) en zijn vrouw Heidi verwierven wereldfaam in 1971, het eerste levensjaar van Knack. Hun ophefmakende boek Future Shock (Toekomstschok) voorspelde vlak voor de oliecrisis de verschuiving van massa- naar nicheproductie. Het berichtte uitvoerig over de opkomst van de glasvezel en de bio-industrie, speculeerde over de val van de Berlijnse Muur, het godsdienstige reveil en de doorbraak van het nationalisme en het terrorisme. The Third Wave (De Derde Golf), de opvolger uit 1980, praatte over eenoudergezinnen en het homohuwelijk, over computers die ons leven zouden domineren en over een vervelend overaanbod in de winkelrekken. En Powershift (De nieuwe machtselite) uit 1990 en War and Anti-War (De nieuwe krijgselite: strategie, tactiek en Derde Golf) uit 1993 hadden het heel accuraat over de verschuiving van de economische macht, over precisiebombardementen en informatieoorlogen. Met enorme weerklank. ‘Elke keer als ik in China kom’, zegt Alvin Toffler in de lobby van het Bel Air Hotel in Los Angeles, ‘komen mensen me vertellen hoe ík China heb veranderd. Wellicht is dat te veel eer: tenslotte bestaat het land al vijfduizend jaar. Maar ik besef wel dat Future Shock en The Third Wave in China jarenlang verplichte lectuur aan de scholen zijn geweest, en dat ze zelfs de hervormingsplannen van de regering hebben beïnvloed. Ik heb er het raden naar hoe vaak mijn boeken ginds illegaal gekopieerd en vertaald werden. Ik schat dat er wereldwijd twintig miljoen verkochte en niet-verkochte exemplaren in omloop zijn. Maar het aantal boeken dat we zouden verkopen, is altijd een van onze minst accurate voorspellingen geweest.’ (lacht hartelijk)

‘Revolutionary Wealth’, uw nieuwe boek, zou in april 2006 moeten verschijnen. Waarover gaat dat?

ALVIN TOFFLER: Revolutionary Wealth stelt alle conventionele economische theorieën ter discussie. Die zijn bij elkaar geschreven door briljante economen, maar hun uitgangspunten gelden alleen voor de industriële maatschappij, niet voor de kenniseconomie van de Derde Golf. De conventionele economische doctrine gaat ervan uit dat alle hulpbronnen beperkt zijn. Kennis, het belangrijkste actief van de kenniseconomie, is dat juist níét. De economische theorie vertrekt ook van het idee dat vlottende activa maar één keer gebruikt kunnen worden. Voor kennis, het belangrijkste immateriële goed van de informatiemaatschappij, geldt precies het omgekeerde: als u en ik dezelfde informatie gebruiken, is het resultaat gewoon nóg meer kennis.

De economen van de Tweede Golf hebben bovendien altijd geroepen dat er geen free lunch bestaat. Maar sinds we in The Third Wave de term prosumer lanceerden (een consument die helpt produceren of producten op maat doet maken, nvdr), hebben producten als Linux (een gratis besturingssysteem voor computers, nvdr) de verhoudingen tussen producent en consument helemaal omgegooid. Linux kost geen geld, maar het is wel een performant besturingssysteem én een geduchte concurrent van Microsoft, een typisch bedrijf van de Tweede Golf. En de geldloze diensteneconomie waar Linux toe behoort, is volgens bepaalde schattingen nu al gelijkwaardig aan het wereldwijde bruto binnenlands product (bbp). Er wordt met andere woorden behoorlijk vaak voor niks geluncht. Alleen hebben we de free lunches nooit geteld, omdat we niet weten hoe we hun effecten op maatschappij en economie moeten inschatten.

De industriële samenleving zat eenvoudig in elkaar: wie het meeste geld had, had ook de meeste macht. Maar we zullen economieën niet kunnen blijven wegen aan de hand van hun bbp. We moeten beginnen te meten in vermogenssystemen, die zowel de geldeconomie als de geldloze economie omvatten. We zullen namelijk steeds minder begrijpen waarom het bbp verandert, als we niet weten wat er in de geldloze economie gebeurt.

We evolueren ook naar een tijdperk waarin de belangen van de consumenten die van de aandeelhouders zullen overvleugelen. Een defecte auto afleveren, was geen ramp voor de constructeur in de hoogdagen van de massaproductie. Nu dus wel: als de producent zou weigeren mijn wagen te herstellen, ga ik op het internet lotgenoten zoeken. En vóór ik de reacties kan tellen, heb ik gegarandeerd al een advocaat aan de lijn die de constructeur voor de rechtbank wil slepen. Die nieuwe situatie zal een enorme machtsstrijd teweegbrengen binnen de bedrijven. De kennis van de business schools gaat onherroepelijk overboord, samen met de deep fundamentals van het zakendoen – omzet, winst kasstroom, enzovoort. In het nieuwe sociaaleconomische bestel zullen dat hooguit nog oppervlakkigheden zijn, helemaal ondergeschikt aan de échte grondbeginselen . Zoals bijvoorbeeld: de kwaliteit van de werknemers van het bedrijf. Hiërarchische structuren zullen verdwijnen en plaatsmaken voor management in netwerken. De grote antiterrorismedienst van de VS (Department of Homeland Security, nvdr), waarin president George W. Bush wel tien overheidsdiensten op een hoopje gooit, is een stuiptrekking van de oude tijd. Een piramide om een pannenkoek te bestrijden – al die terreurcelletjes zijn namelijk nu al klein en vlak gestructureerd.

Is terreur een verschijnsel van de kennismaatschappij van de Derde Golf?

TOFFLER: Het is een voorbeeld van een golvenconflict – de identiteitscrisis die de overgang tussen twee maatschappelijke tijdvakken kenmerkt. De industriële samenleving is dood, maar op dit moment snapt niemand wat dat precies betekent. Waar de waarheid doordringt, zullen er conflicten komen. Soms in de religieuze sfeer, soms economisch, soms politiek. Premier Junichiro Koizumi heeft in de aanloop naar de verkiezingen de bank van de Japanse post geprivatiseerd, de grootste bank van de wereld. Daarmee liet hij de traditionele rurale achterban van zijn partij in de steek, en sloot hij zich aan bij de stedelijke bevolking. Het was een schoolvoorbeeld van een golvenconflict, en Koizumi is er op wonderbaarlijke wijze mee weggekomen. Maar het zal niet overal zo gemakkelijk gaan. In de komende twintig, dertig jaar zal elk land in de wereld botsen met zijn eigen regels en gewoonten.

Toen de Industriële Revolutie in Engeland begon, brak er een gevecht uit tussen de landaristocratie en de stedelijke bourgeoisie – de mannen die de fabrieken hadden opgericht. Engeland kon dat conflict in zijn politieke arena isoleren. Andere landen konden dat niet. De Amerikaanse Secessieoorlog (1861-1865) was in wezen een golvenconflict tussen het geïndustrialiseerde noorden en het agrarische zuiden. De Oktoberrevolutie in Rusland (1917) was een soortgelijke strijd tussen de oude landadel en de communisten die de industrialisering wilden versnellen. Vandaag sluimeren al de kiemen van een derde golvenconflict, onder meer in het gemopper over het Amerikaanse imperialisme. Zelf vind ik dat allemaal wel meevallen: de Amerikanen zijn de witte muizen van de wereld, die experimenteerden met vrouwenrechten, rechten voor homo’s uittestten en discussies voerden over abortus. We hebben vreselijke fouten gemaakt, maar dat moet: een laboratorium dat géén fouten maakt, is gewoon een slecht lab.

Waarover zullen we oorlog voeren tijdens de overgang van de industriële naar de kennismaatschappij?

TOFFLER: Over wat de waarheid is. Over hoeveel informatie waar moet zijn in een kenniseconomie. En natuurlijk over de wetenschap. Stamcellen, intelligent design, zelfs nieuwe glasvezeltechnieken zullen reactionaire reacties oproepen van de Kerk, de dierenbescherming, de gezondheidszorg en nog wel tien andere groepen. Naarmate er meer gekloond en vaker genetisch gemanipuleerd zal worden, komt er een wereldwijde ruzie over wat het betekent om ‘mens’ te zijn. En ik sluit niet uit dat er ook bij die discussies oorlogen uitbreken en doden vallen.

In uw boeken laat u de Derde Golf beginnen in de Verenigde Staten. Waarom in de VS?

TOFFLER: Ik moet altijd lachen als ik mensen hoor vertellen dat de VS zijn economische groei te danken heeft aan zijn markteconomie, zijn business schools en zijn managementmethodes. De waarheid is dat het economische patrimonium van de VS na de Tweede Wereldoorlog intact was, en dat van Japan en Europa vernield. Het is gemakkelijk om de leider van de wereld te zijn als je de fabrieken van al je concurrenten kapot hebt gebombardeerd. (lacht) Maar de VS hebben hun voorsprong wel uitstekend geconsolideerd. Het land had briljante wetenschappers – de Europese breinen die in de jaren dertig of na de Tweede Wereldoorlog naar de VS waren geëmigreerd – en een goed opgeleide bevolking, dankzij de GI Bill die oorlogsveteranen gratis onderwijs beloofde aan de school van hun keuze. En dit land heeft fors geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling, toen het ruimtevaartprogramma in de Koude Oorlog op volle toeren draaide.

U schreef dat u de eerste tekenen van de Derde Golf ontwaarde in 1956. Waarom 1956?

TOFFLER: Die datum is uiteraard niet toevallig gekozen. De jaren vijftig, moet u weten, waren eigenlijk veel boeiender dan de sixties. Het was de periode waarin de Russische leider Nikita Chroesjtsjov riep dat de Russen het Westen zouden begraven – een van de minst accurate voorspellingen aller tijden. Die uitspraken leidden tot de investeringen in de ruimtevaart en tot ingrijpende veranderingen in het onderwijs. Er kwam plots tv voor iedereen, er was commerciële luchtvaart en de bedrijven kochten industriële robotten en hun eerste computers. En de maatschappij veranderde: in Hollywood verdwenen de happy endings en kwamen de antihelden – de criminelen, rebellen en druggebruikers in de gedaante van Marlon Brando of James Dean. En in 1956 telde de beroepsbevolking in de Verenigde Staten voor het eerst meer bedienden dan arbeiders. Dat is voor mij hét ijkpunt van het begin van de Derde Golf.

De veranderingen die u voorspelde, dringen al vijftig jaar lang mondjesmaat door. Wanneer zal de Derde Golf op kruissnelheid zitten?

TOFFLER: (Ontwijkend) Dateren is het moeilijkste onderdeel van voorspellen. Ik geloof niet in rechtlijnige extrapolaties, omdat die nooit rekening houden met de complexe context en de onverwachte wendingen. Ik schat dat de Derde Golf op volle toeren draait over twee of drie decennia. Maar het kan ook sneller gaan.

Hoe zal de typische samenleving van de Derde Golf eruitzien?

TOFFLER: Dat is het nu net: er zál geen typische Derde Golfsamenleving bestaan. In de industriële samenleving moesten we allemaal dezelfde auto’s hebben, dezelfde stereo, dezelfde computers. Dat drong het systeem ons op, omdat we de band moesten stilleggen om een ander soort asbak in een auto te zetten. Een vreselijk dure grap. Vandaag is variëren een fluitje van een cent: het volstaat om een nieuwe code in de computer in te tikken en op enter te drukken. Een farmaceutisch bedrijf kan elke pil aanpassen aan de wensen van een individuele klant, tegen een marginale prijs. En de heterogeniteit zal alleen maar groter worden. Elk bedrijf, elk land, elke regio zal anders zijn. Over twintig, dertig jaar zullen landen zich perfect kunnen specialiseren in één bepaalde technologie, en die voor de hele wereld verfijnen. De wereld zal van een grotere economische en technologische diversiteit zijn dan de Tweede Golf ons ooit heeft kunnen geven. Eigenlijk hebben samenlevingen van de Derde Golf maar één ding gemeen: ze zullen allemaal hoogtechnologisch, zeer geavanceerd en anti-industrieel zijn.

En wij worden allemaal raketgeleerden.

TOFFLER: (Schudt heftig het hoofd) Niet alleen geeks en wetenschappers gedijen in een kennismaatschappij. Zij sturen de samenleving, maar ze moeten ook naar het ziekenhuis, op café of naar de supermarkt. En zij kunnen niet overleven zonder de barman, de verpleegster of de groenteboer. Het enige wat eruit gaat, zijn de technologieën waar de Industriële Revolutie op gebouwd is. Overal in de wereld zullen regeringen proberen om de sectoren van de Tweede Golf van zich af te schudden. Het beste voorbeeld is India: dat probeert nu al zoveel mogelijk productiewerk aan China uit te besteden.

Zal Europa overeind blijven in de maatschappij van de Derde Golf? U hebt zich daar in het verleden behoorlijk pessimistisch over uitgelaten. ‘Europa’, zo zei u ooit, ‘heeft zichzelf al verschillende keren voor de kop geschoten.

TOFFLER: U moet een jongeman genaamd Alvin Toffler niet verantwoordelijk stellen voor alles wat hij in het verleden gezegd heeft. Wie was die jongen eigenlijk? (Schatert) Ik herinner me die uitspraak nog goed: het was tijdens een lezing in een hotel in Rome, waar op dat moment de veertigste verjaardag van het Verdrag van Rome werd gevierd.Ik heb niets tegen Europa: het oude continent heeft geniale wetenschappers voortgebracht die diepe nieuwe theorieën hebben ontwikkeld. Maar Europa’s leiders zijn opvallend kortzichtig. Jaren aan een stuk hebben ze het belang van de Derde Golf radicaal onderschat. Elke kritiek op de Europese eenmaking hebben ze genegeerd, en al wie tégen durfde te zijn, werd belachelijk gemaakt. En wat heeft het opgeleverd? Een nationalistische in plaats van een intelligente oppositie. De Europese leiders hebben figuren als Jean-Marie Le Pen tot de helden van de antiglobalisering gemaakt.

Er heeft zich bovendien een destructieve technofobie van het continent meester gemaakt. Hoogst merkwaardig, omdat je zou verwachten dat Europa als eerste het proces van maatschappelijke verandering zou snappen – tenslotte is daar de Industriële Revolutie begonnen. Maar het Verdrag van Maastricht was een ramp – zó Tweede Golf. The United States of Europe? Laat me niet lachen: er bestaat toch ook niet zoiets als The United States of America? De federale regering in de VS bepaalt het budget van de staten niet, en zeker niet het begrotingstekort dat ze mogen ophopen. Het Europese model is véél gecentraliseerder dan het Amerikaanse, een typische karakteristiek van de industriële maatschappij. Dat beperkt de flexibiliteit van de lidstaten, de regio’s en zelfs de steden, en het verspert hen de weg naar de samenleving van de Derde Golf. Het is trouwens veelbetekenend dat uitgerekend Duitsland op strenge, gecentraliseerde controles heeft aangedrongen. De cijfers bewijzen namelijk dat Duitsland van alle Europese landen het minst de overstap heeft gemaakt van de industriële economie naar de kennis- en diensteneconomie die de Europese leiders prediken.

Wat vindt u van het plan van de Europese Commissie, die van de EU de belangrijkste kenniseconomie van de wereld wil maken?

TOFFLER: (Zucht) Compleet achterhaald. Aziatische lei- ders als Deng Xiaoping in China, Lee Kuan Yew in Singapore, Kim Dae Jung in Korea of Seri Mahattir in Maleisië hebben hun land in stilte binnengeleid in een flexibele, hoogtechnologische maatschappij. De EU heeft grootse plannen ontvouwd op de Top van Lissabon in 2000, maar heeft daar sindsdien niets meer mee gedaan. Het grote, eengemaakte Europa gaat nog uit van het achterhaalde idee dat groter beter is – een typisch verschijnsel van de industriële samenleving, waarin we allemaal dachten in termen van massaproductie en schaalvergroting. Heeft niemand in Europa dan gemerkt dat de grootste stappen vooruit niet in Frankrijk of Duitsland zijn gezet, maar in Ierland of Finland, de kleine broertjes van de EU? Misschien krijgt de nieuwe generatie Europa weer op de rails. Of komt er een oorlog, een natuurramp of een zware epidemie die de handel stopt in een ander deel van de wereld, waardoor Europa zijn achterstand kan inlopen. Maar anders ziet het er behoorlijk slecht uit voor de EU.

Vreest u dat Europa zonder grote schok het ontwikkelingsland van de toekomst wordt?

TOFFLER: Net zo min als ik geloof dat de VS eeuwig de leider van de wereld zullen zijn. (Haalt de schouders op) Wat vandaag nog klopt, is gelukkig voor Europa niet per definitie ook morgen waar.

FRANK DEMETS