President Jeltsin zit in het nauw. De Zwitserse justitie stelt een onderzoek in naar corruptie in het Kremlin, de Amerikaanse Bank of New York wordt verdacht van het witwassen van Russisch kapitaal – waarbij tien miljard dollar hulpgelden uit het Westen. Politici in Moskou vrezen dat Kremlingate dramatische gevolgen zal hebben.

Hij houdt van het Westen, waarmee zijn eigen rijk niet meer concurreren kan. Hij is gesteld op mensen als Helmut Kohl, op whisky uit Amerika en vooral op de dollar.

Maar onlangs wendde de Russische president Boris Jeltsin zich ostentatief naar het oosten: in Bisjkek, de hoofdstad van de republiek Kirgizië, had hij een ontmoeting met Centraal-Aziatische leiders en met zijn Chinese evenknie Ziang Zemin.

Alvorens hij in een fauteuil wegzonk, waar hij zonder hulp van anderen niet meer uitkwam, verklaarde tsaar Boris dat hij zich ‘strijdlustig’ voelde. Hij was bereid zich met iedereen te meten, maar “vooral met de westerlingen”.

Jeltsin fulmineerde tegen staten die “een voor henzelf aangename wereldorde opbouwen”. Maar hij had het ook duidelijk gemunt op de westerlingen die hem enig existentieel onbehagen hadden bezorgd: Italiaanse en Amerikaanse journalisten, die Jeltsin situeerden in het milieu van maffiosi en witwassers van geld, of de Zwitserse procureur-generaal Carla Del Ponte, die binnenkort verhuist naar het Joegoslavië-Tribunaal in Den Haag.

Zij had op 22 januari 1999 een huiszoeking bevolen in de kantoren van de bouwfirma Mabetex in Lugano. Daar werden reçustrookjes van kredietkaarten gevonden met daarop drie ongewone namen: “B.N. Jeltsin”, “E.B. Okoelova” en “T.B. Djatsjenko”. Daarbij gaat het natuurlijk om Boris Jeltsin en zijn twee dochters Jelena en Tatjana. Het Kremlin ontkende meteen: nooit zou de familie van de president een rekening bij een buitenlandse bank hebben gehad.

De firma Mabetex is eigendom van de Kosovaarse Albanees Baghjet Pacolli. Mabetex heeft achthonderd werknemers en filialen in twaalf landen. Pacolli noemt alle aantijgingen “zuivere verzinsels”. Van de kredietkaarten van de Jeltsins weet hij helemaal niets, alleen dat er zo’n kaart is op naam van Pavel Borodin. Maar die is wel hoofd van de Dienst Patrimonium van het Kremlin. En Borodins stiefzoon Andrei Silezki leidt volgens een getuigenverklaring het filiaal van Mabetex in Moskou.

Tegen Borodin heeft het Zwitserse gerecht een onderzoek ingesteld wegens het witwassen van geld. “Firma’s zoals Mabetex zijn er bij ons met honderden”, minimaliseert Borodin zijn verhouding tot zakenpartner Pacolli. Het bouwbedrijf Mabetex heeft zich verdienstelijk gemaakt met het renoveren van Moskouse overheidsgebouwen – het Kremlin, het parlement (de Doema), de zetel van de regering (het Witte Huis) en ook de luchthaven Sjeremetovo. Totale aanbestedingsprijs: 335 miljoen dollar.

Toen de directeurs van de herfinancierende Gotthard Bank bij een plaatsopneming hun verwondering lieten blijken over de exorbitante uitgaven voor de restauratie van het Kremlin en vroegen hoe een fauteuil een half miljoen dollar kan kosten, kregen zij van een vertegenwoordiger van Mabetex te horen: “Tuurlijk wel, als hij van massief goud zou zijn”.

En dan was er nog een overschrijving van één miljoen dollar naar een rekening in Boedapest op naam van Borodin, voor kleine aankopen van Mabetex. In datzelfde Boedapest kwam in 1996 Jelstin op bezoek, vergezeld van zijn dochters. Die zouden tot 400.000 frank per dag hebben afgehaald. Wat Pacolli betreft gaat het om een “wettige betaling aan een van mijn 17.200 onderleveranciers”.

NAAKT OP VIDEO

Toen de Russische procureur-generaal Joeri Skoeratov een eerste spoor van verdenking naging en zijn Zwitserse collega eind 1998 om hulp vroeg, stelde Carla Del Ponte hem de getuige Felipe Turover ter beschikking, een man met een Spaans en een Israëlisch paspoort.

Turover werkte als invorderaar van kredieten voor de Gotthard Bank in Lugano: hij haalde tegoeden uit Moskou terug voor Zwitserse crediteurs. Die kregen 30 procent van de buit, de Gotthard Bank 10 procent. De rest deelde Turover met de bankbediende Franco Fenini. De kredietkaarten voor de Jeltsins waren uitgereikt aan Fenini’s boetiek in de Via San Gottardo 122 – “een vertrouwelijk adres”. In vier jaar inde het duo ongeveer 600 miljoen frank. Toen gingen ze met ruzie uit elkaar.

Turover voelde zich gechanteerd door het Moskouse corruptienet en gaf het gerecht de Zwitserse rekeningnummers en hun Russische houders. Zijn getuigenverklaring is overduidelijk: “Achter Pacolli staat Borodin en achter Borodin staat maar één persoon, de belangrijkste.”

Del Ponte hield Fenini vijftig dagen in voorlopige hechtenis. Skoeratov liet de rekeningen blokkeren; er stond nog 18 miljoen Zwitserse frank op. Maar toen dook plotseling een video op waarop Skoeratov naakt in bed te zien is met twee dames – en dus werd de procureur geschorst. Hij had namelijk ook onthuld dat de Russische Centrale Bank 37,3 miljard dollar en 9,98 miljard mark had overgemaakt aan de firma Firmaco op het Britse belastingparadijs Jersey.

De Britse firma Pricewaterhouse Coopers, een onafhankelijke revisor aangesteld door het Russische parlement, heeft die transactie intussen bevestigd. Het Internationaal Monetair Fonds wist daar niets van, hoewel het de geldschieter was: Rusland had van het IMF een lening van 20 miljard dollar gekregen om Jeltsins hervormingen op de weg van de sovjeteconomie naar het kapitalisme krachtdadig te steunen.

De bestuurders van het IMF, die geen controle hebben over de besteding van de uitgeleende sommen, vernemen nu van andere manieren om de hulpgelden in roebels om te zetten: “De beschuldigingen van witwasserij in Rusland zijn zeer ernstig”, gaf IMF-woordvoerder Graham Newman onlangs toe, “we houden de zaak in het oog”. En de Amerikaanse opsporingsambtenaar Anne Hayes is bang “dat het maar de top van de ijsberg is.”

Het gaat om duizelingwekkende bedragen. Zo zou nog eens 10 miljard dollar uit de IMF-kas, samen met vijf miljard dollar aan verdacht Russisch kapitaal, zijn gestort op rekeningen van de firma Benex Worldwide bij de Bank of New York en de Republic National Bank. Sleutelfiguur daarbij is Semion Mogilevitsj, een man die bij de FBI al sinds 1993 bekend staat als de leider van de Moskouse misdaadbende Solntsevo.

Russische speurders hebben zijn telefoon, fax en e-mail opgenomen. Bij hun onderzoek naar illegale deviezenexport via de US-connection kregen zij Jeltsins dochter Tatjana in het vizier. En verder ook de voormalige minister van Privatiseringen Anatoly Tsjoebais, en de zakenman en financier Boris Berezovsky, allebei spilfiguren in de intussen beruchte “Familie” rond Jeltsin.

Het Moskouse gerecht verdenkt deze oligarchen van “illegale activiteiten”, van “het witwassen van geld” en van “de legalisatie van onrechtmatig verworven eigendommen”. Dat kan hen volgens het Russische recht tien jaar celstraf opleveren en – nog veel pijnlijker – de onteigening van hun vermogen. Berezovsky zou ervoor hebben gezorgd dat 250 miljoen dollar van de ticketverkoop van Aeroflot naar het buitenland verdween. De luchtvaartmaatschappij wordt geleid door Jeltsins schoonzoon Valery Okoelov.

MISS RUSSIA EN DE MECENAS

Berezovsky, die de afgelopen maanden voortdurend de ontbinding van het parlement en het verbod van de communistische partij eiste, is ook de spilfiguur in de New Yorkse affaire. FBI-speurders verdenken hooggeplaatste medewerkers van de gerenommeerde Bank of New York ervan miljarden dollars te hebben witgewassen. Alleen al van oktober 1998 tot maart van dit jaar zouden op een rekening van deze bank meer dan tienduizend transacties voor een bedrag van 4,2 miljard dollar zijn verricht.

De rekeningen van de schimmige firma Benex bij de Bank of New York werden beheerd door Natasja Kagalovski, een Russische die in ’79 uitweek naar de Verenigde Staten en het tot vice-directeur van de bank schopte. Ze maakte indruk op haar collega’s – die haar “miss Russia” noemden – door haar professionaliteit en gedrevenheid. “Ze was fantastisch”, zegt een collega, “als je haar iets gevraagd had wist je zeker dat het in orde kwam.”

De man van Natasja, Konstantin Kagalovski, was overigens jarenlang (van ’92 tot ’95) vertegenwoordiger van Rusland bij het IMF. Nu is hij vice-directeur van de Russische oliemaatschappij Jukos en heeft hij een hoge functie bij de Menatep-Bank, die haar buitenlandse zaken jarenlang regelde via de Bank of New York.

Natasja Kagalovski is intussen op non-actief gezet en haar medewerkster Lucy Edwards is ontslagen. Edwards’ echtgenoot Peter Berlin leidde namelijk het dekmantelbedrijf Benex van Mogilevitsj, waarlangs de miljarden uit Rusland naar Amerika vloeiden.

Zoals het hoort heeft ook de miljardair Berezovski z’n eigen bank. Die heeft als crediteur onder andere een filiaal van de Bank of New York op het eiland Antigua; de Bank of New York-InterMaritime.

Het kleine eiland in de Antillen, dat met buureiland Barbuda een ministaatje van 64.000 inwoners vormt, geldt als een Eldorado voor witwassers van geld.

Een andere sleutelfiguur in het schandaal rond de Bank of New York is de ambassadeur van Antigua in Rusland, Bruce Rappaport. Deze in Haifa geboren zoon van Russische emigranten, die eind de jaren vijftig verhuisde naar Zwitserland, hield zich aanvankelijk bezig met de oliehandel op het eiland.

In de jaren tachtig verwierf Rappaport een aanzienlijk deel van de aandelen van de Bank of New York. Financiers in Moskou herinneren zich dat Rappaport in die tijd meermaals met Natasja Kagalovski naar Moskou kwam en dan vaak in de voorname Club van zakenlui te zien was.

Hij interesseerde zich toen bijzonder voor de Russische aardolie en had gesprekken met leidinggevende sovjetfunctionarissen. Ook met secretaris-generaal Mikhail Gorbatsjov, die toen net de opening van de Sovjetunie naar de wereldeconomie propageerde.

Rappaport en Kagalovski, zo zegt een van hun gesprekspartners, waren “het best geïnformeerd over de catastrofale situatie in de Sovjetunie”. Vooruitziend als ze waren, zijn ze erin geslaagd onmiddellijk na de ineenstorting van de USSR in 1991 nauwe contacten op te bouwen met de nieuwe machtselite in Moskou, meerbepaald met de architect van de privatiseringen, vice-premier Anatoly Tsjoebais.

Die toenadering strekte ook de Bank of New York tot voordeel. Ook Russische staatsinstellingen regelden nu hun zaken met buitenlanders via de Bank of New York. Agenten van de Russische inlichtingendienst verdenken Rappaport ervan in contact te staan met de CIA. Dat zou kunnen verklaren waarom de Amerikaanse justitie een zaak tegen Rappaport wegens het witwassen van drugsgeld in 1997 heeft geseponeerd.

De reputatie van mecenas heeft Rappaport vooral in Israël verworven, waar hij meerdere miljoenen dollar wegschonk aan een geneeskundig centrum in Haifa en aan de Bar-Ilan-Universiteit. Ook Rappaports vrouw Ruth heeft de naam sociaal geëngageerd te zijn. Zij leidt de Geneefse tak van de Internationale Zionistische Vrouwenorganisatie.

“Onze bankiers en oligarchen”, spot een Russische bankier over de Rappaport-Connection, “leven al met één been in ballingschap.” Met hun banden met misdadige kringen en hun notoire drang om snel geld te verdienen zijn “die lui ook een gevaar voor de financiële wereld in de ontwikkelde westerse landen.”

EN WIE IS DE PINEUT?

In Wall Street zorgden de jongste onthullingen voor een schok. En Kremlingate is ook van betekenis voor de politieke scène in de VS. Al Gore, vice-president en gedoodverfd Democratisch kandidaat voor de komende presidentsverkiezingen, heeft altijd beweerd dat hij als persoonlijk zijn stempel heeft gedrukt op het Ruslandbeleid van de regering-Clinton. Dat kan zich nu tegen hem keren.

Zonder Gore, zo snoefde ooit diens veiligheidsadviseur Leon Fuerth, viel er bijna niets te regelen tussen de aartsrivalen van weleer. Met zijn collega-voorzitter van de bilaterale regeringscommissie, Viktor Tsjernomyrdin, zou Gore zo’n goed contact hebben gehad dat beiden de lastige kwesties vaak “via de rechtstreekse lijn” onder hun tweetjes oplosten. Op het belangrijke domein van de buitenlandse politiek, zo luidde de boodschap, was Gore eigenlijk heer en meester.

Jarenlang gold Gore’s inbreng in het Ruslandbeleid als belangrijkste troef bij zijn kandidatuur voor de presidentsverkiezingen. Nu hadden zijn pr-raadgevers liever gehad dat de commissie-Gore-Tsjernomyrdin er nooit was geweest. Want telkens wanneer de internationale geldstroom naar het zieke Rusland dreigde op te drogen, wist de vice-president in hoogsteigen persoon zijn vroegere collega’s in de Senaat of tegenstribbelende leden van het Huis van Afgevaardigden nog wat extra miljoenen af te dwingen.

Als blijkt dat Amerikaanse financiële instellingen, met voorop de Bank of New York, inderdaad een beslissende rol hebben gespeeld bij het witwassen van verdacht Russisch kapitaal, dan zal dit schandaal presidentskandidaat Gore dubbel hard treffen. Dan komt zijn imago van onkreukbaarheid, belangrijke troef in een door schandalen geplaagde regering, in het gedrang.

Zijn potentiële tegenstanders in de strijd om het presidentschap laten er dan ook geen twijfel over bestaan dat zij van “Gore’s hulp aan de Russische maffia” het komende jaar een belangrijk verkiezingsthema willen maken.

Zo beschuldigt de Republikeinse kandidaat George W. Bush vice-president Gore van politieke blindheid: hij zou de duidelijke aanwijzingen van corruptie in Moskou gewoonweg hebben genegeerd en zich hebben laten paaien met hervormingsbeloften die vervolgens nooit werden nagekomen.

Maar zelfs als de campagne van Gore geen ernstige schade oploopt door Kremlingate, zal het voor de vice-president veel moeilijker worden om nog geld los te krijgen voor het noodlijdende Rusland, of voor andere hulpprojecten van het IMF of de Wereldbank.

De voorzitter van de Bankcommissie van het Huis van Afgevaardigden, Jim Leach, kondigde voor half september een onderzoek aan naar de witwaspraktijken en het versluizen van IMF-geld en eiste de voorlopige opschorting van alle hulp aan Rusland “tot we precies weten waar het geld naartoe gaat.” Het is duidelijk dat de geldkraan in Washington verder dichtgedraaid zal worden.

PREMIER IN DE KNEL

In Moskou brengt de schandaalsfeer in het Kremlin, zo net voor de parlementsverkiezingen van december, ook de nieuwe regeringschef Vladimir Poetin in het nauw. De tot nu toe loyale dienaar van de Russische leider staat als verloren tussen zijn aangeslagen president en zijn kameraden van de geheime dienst. Vele van zijn ex-collega’s willen de strijd aanbinden met de corrupte coterie in Moskou.

Als Poetin te vroeg een eigen koers vaart, wacht hem wellicht het lot van zijn voorganger Sergei Stepasjin. Die heeft Jeltsin begin augustus na nauwelijks drie maanden de laan uitgestuurd. “Ik werd eruitgezet omdat ik niet te koop was”, mokte Stepasjin. “Ik heb geweigerd de belangen van een bepaalde groep te dienen.”

Daarmee bedoelde hij Semja, de “Familie”: Jeltsins verwanten en de met hen verbonden ambtenaren, vertrouwelingen en tycoons. De voordelen van de machtspositie van haar patriarch wil de Familie absoluut niet verliezen, zelfs niet wanneer Jeltsin zijn ambt nog maar gedeeltelijk kan uitoefenen. Na de bestorming van het Witte Huis in 1993 – dat vriend Pacolli dan moest repareren – drukte Jeltsin een grondwet door die de president haast onbeperkte volmachten geeft en hem “volledig onverantwoordelijk maakt voor zijn daden”, aldus de Moskouse politicologe Lilia Tsjevtsova. Bovendien zorgt die ervoor dat “in geval van fysieke zwakheid van de heersende leider zijn onmiddellijke omgeving het beslissingscentrum wordt.”

Ex-premier Jevgeni Primakov, die met de machtige burgemeester van Moskou Loezjkov een verbond heeft gesloten voor de parlementsverkiezingen, heeft aangekondigd die grondwet te willen wijzigen. Daarbij zouden belangrijke bevoegdheden van de president naar regering en parlement worden overgeheveld. Hij wil ook een wet die ex-presidenten “volledige zekerheid en een waardig leven” garandeert, inzoverre ze hun ambtstermijn “op de normale, voorziene manier ten einde hebben gebracht.”

Dat zijn waarschuwingssignalen: er is alleen van de president zelf sprake, niet van zijn omgeving. En een achtenswaardige oude dag wordt alleen in het vooruitzicht gesteld wanneer de tsaar en zijn bojaren de verplichting van een democratische machtswissel niet omzeilen door de noodtoestand uit te roepen.

Copyright Knack/ Der Spiegel

Bewerking: Joost Albers