Knack Extra: Twintig jaar na de USSR

Deze Knack Extra is vanaf 21 december verkrijgbaar samen met Knack Magazine.

‘Alles is rot’ Door Rik Van Cauwelaert
‘Wij stalen van onszelf, betaalden smeergeld, logen in kranten en rapporten, vanaf hoge podia, zwolgen in onze leugens en spelden elkaar medailles op. En dat allemaal van hoog tot laag en van laag tot hoog.’ Zo klinkt een getuigenis van Nikolai Ryzjkov, gewezen premier van de Sovjet-Unie, over de morele toestand van het land op het moment dat Michail Gorbatsjov in maart 1985 secretaris-generaal van de Communistische Partij werd.

Gorbatsjov was nog niet aan het bewind toen een van zijn medestanders, de latere minister van Buitenlandse Zaken Eduard Sjevardnadze, gebelgd door de heersende corruptie, hem al in het oor fluisterde: ‘Alles is rot. Dit moet worden veranderd.’

Sjevardnadze en ook Gorbatsjov dachten de hachelijke situatie waarin de Sovjet-Unie was beland nog te kunnen keren. Doch zes jaar later hield de Sovjet-Unie op te bestaan.

Tijdens de laatste jaren van zijn bewind had Gorbatsjov alles in het werk gesteld om de Unie bij elkaar te houden. In januari 1991 nog liet hij in Vilnius en Riga troepen los op betogers die de onafhankelijkheid van Litouwen en Letland eisten. Er vielen een tiental doden en talloze gewonden. Het Westen reageerde geschokt. De Europese Gemeenschap blokkeerde bij wijze van represaille de beloofde voedselhulp aan de Sovjet-Unie.
De snelheid waarmee de Sovjet-Unie finaal in elkaar klapte, verraste meer dan één politieke waarnemer in het Westen.

Nochtans lag de Sovjeteconomie al in duigen toen Gorbatsjov de macht overnam, na de dood van Konstantin Tsjernenko. Behalve de stagnerende groei, de heersende corruptie en de onbekwaamheid van de bestuurders bracht vooral de val van de olieprijzen de Sovjet-Unie een beslissende klap toe.

Dat de Sovjets sinds 1974 plots geen statistieken over kindersterfte meer publiceerden, deed de jonge Franse socioloog Emmanuel Todd al veel eerder besluiten dat de demografische situatie bijzonder erg moest zijn. Hij publiceerde daarop, in 1976, La Chute finale, een essay over het nakende uiteenvallen van de Sovjet-Unie.
Twee jaar later schreef de Franse Ruslandspecialiste Hélène Carrère d’Encausse L’Empire éclaté, waarin de auteur Todd bijtrad, zij het om andere redenen. Zij voorzag het einde van het Sovjetimperium, onder meer als een gevolg van de toenemende conflicten tussen de verschillende bevolkingsgroepen.

Het ineenklappen van de Sovjet-Unie was precies wat de Amerikaanse diplomaat George F. Kennan voor ogen had toen hij in 1946 de containment-strategie uittekende. Die strategie bestond erin het Sovjetregime geduldig in te dammen, te isoleren. Totdat het uiteindelijk, als gevolg van interne verzwakking en uitholling, in elkaar klapte. En dat is wat goed veertig jaar later gebeurde. Al was Kennan, die toen nog leefde, toch verrast door de snelheid waarmee het ineenstuiken van het Sovjetregime zich voltrok.

Kennan schreef: ‘In de hele geschiedenis van de internationale zaken in de moderne tijd is er nauwelijks een gebeurtenis te bedenken die zo vreemd en schokkend is, en op het eerste gezicht onverklaarbaar, als de plotse en totale desintegratie en ondergang van de grote macht, opeenvolgend bekend als het Russische imperium en dan als de Sovjet-Unie.’

Prompt werden oude analyses overboord gegooid. De Amerikaanse president George Bush had het over ‘een nieuwe wereldorde’. Francis Fukuyama bewerkte zijn eerder verschenen The End of History? tot The End of History and the Last Man. Volgens Fukuyama was de ideologische evolutie ten einde; de liberale democratie was de eindoverwinnaar.

Doch 20 jaar na de uiteenrafeling van het communistische blok is het Russische imperium, omringd als weleer door bufferstaten, uit de Sovjetas herrezen. De vervelling van 75 jaar communisme nam enkele jaren in beslag. Maar na de zatte jaren van Boris Jeltsin en de harde hongerwinters die daar voor veel Russen mee gepaard gingen, is Vladimir Poetin, gewapend met zijn dure energie- en grondstoffenvoorraden, er kennelijk in geslaagd Rusland opnieuw de status van wereldmacht aan te meten.

Poetin bracht niet alleen stabiliteit. ‘De Russen hebben niet alleen hun oude identiteit teruggevonden maar ook hun geschiedenis, die veeleer aanknoopt met het tsaristische verleden dan met het Sovjetimperium’, schreef Hélène Carrère d’Encausse onlangs.
Maar zelfs twintig jaar na het ineenstorten van de Sovjet-Unie geldt in Rusland nog altijd de oude vaststelling, gemaakt door de negentiende-eeuwse Franse Ruslandreiziger Astolphe de Custine: ‘In Frankrijk is de revolutionaire tirannie een euvel van voorbijgaande aard, in Rusland is de despotische tirannie blijvend.’

INHOUD

Van de redactie – Door Rik Van Cauwelaert.

Interview Michail Gorbatsjov: ‘Ik had alles moeten opblazen’ – De laatste Sovjetchef van het Kremlin, sinds dit jaar tachtig, blikt terug op een bewogen episode.

Tijdslijn: Kroniek van de laatste jaren – De belangrijkste gebeurtenissen die leidden tot het einde van de Sovjet-Unie op een rijtje.

De hertekening van een continent: Is de beer sterker dan de draak? – ‘De grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw’ was ook het begin van een nieuw verhaal voor de vijftien ex-Sovjetrepublieken. Hoe stellen die het nu?

Interview Garri Kasparov, opposant van Poetin – ‘De hervorming was minder oprecht dan we in 1991 dachten’, aldus Kasparov, in een vorig leven een van de beste schakers aller tijden.

Russische minderheden: De koekoeksjongen van Stalin – De omvangrijke Russische gemeenschappen in voormalige Sovjetrepublieken zijn een groeiend probleem, niet in de laatste plaats door het Kremlin zelf.

Arbeidsmigratie: Oude migranten, nieuwe burgers – Elk jaar, gedurende een groot aantal maanden, trekken Armeniërs, Azeri’s of Tadzjieken naar Rusland. Wat doet dat met hen, met hun land?

Interview Rik Coolsaet: ‘En ineens was er geen vijand meer’ – De implosie van de Sovjet-Unie heeft ook daarbuiten de wereld veranderd. ‘De NAVO is tegenwoordig alleen nog maar een gereedschapskist.’

Het land van Albert – Door Steve Michiels.

Bevroren conflicten: ‘Nog elke maand vallen er doden’ – Transnistrië, Nagorno-Karabach, Zuid-Ossetië en Abchazië zijn de facto onafhankelijk, bezorgen diplomaten hoofdbrekens en van vrede is er hoegenaamd geen sprake.

Tien erfenissen: Topstukken uit het Sovjetmuseum – Van Potjemkin over kalasjnikov tot Lada.

Gazprom en Europa: De Koude Energieoorlog – Nooit eerder was onze afhankelijkheid van Russisch gas zo groot.

Komsomol: Wie scout is, krijgt roebels – De jeugdbeweging was in de Sovjet-Unie zowat de enige manier om carrière te maken. De Komsomol van toen is nu de Nasji van Poetin.

Cultuur: De glanzende bladzij van het kwaad – Er is ook cultureel veel veranderd in Rusland: sommige bladzijden sla je moeilijk om.

Bladspiegel: Abdou – Door Koen Meulenaere.

Partner Content