‘Europa moet Noord-Afrika als een opportuniteit zien, niet als een bedreiging’

De oorlog in Oekraïne brengt de voedselvoorzieningen in Noord-Afrika in gevaar. De democratie verkeert er in zwaar weer. Maghreb-expert Isabelle Werenfels legt uit waarom Europa zich zorgen moet maken. ‘Alles wijst erop dat de sociaal-economische en politieke conflicten op het punt staan te escaleren.’

De oorlog in Oekraïne is voelbaar aan de zuidelijke grens van Europa. Noord-Afrika krijgt het hard te verduren door de wereldwijde graantekorten en de torenhoge brandstof- en voedingsprijzen. De weinig stabiele toestand in die landen heeft grote gevolgen voor Europa. Een grote migratiebeweging uit Noord-Afrika kan op gang komen. Maar er liggen voor de EU ook mogelijkheden in de regio. In deze tijden van energiecrisis zijn met name de grote gasvelden in de Maghreb interessant. Experte Isabelle Werenfels legt uit welke kansen Europa dreigt te missen omdat het zit te slapen.

Isabelle Werenfels: Door de crisis dreigen onlusten in veel Noord-Afrikaanse landen. De protestacties tegen de regeringen wegens de hoge voedselprijzen nemen toe, onder meer in Marokko. Noord-Afrika is onze zuiderbuur. Europa ondervindt al snel de gevolgen van conflicten en destabilisering, en niet alleen in de vorm van illegale migranten. Tegelijkertijd is de regio interessant voor de Europese energiebevoorrading, zeker nu men niet meer van Rusland afhankelijk wil zijn. Dan trekken de Algerijnse gasvoorraden en de Marokkaanse projecten met hernieuwbare energie de aandacht. De Noord-Afrikaanse buren kunnen ook helpen om het tekort op de arbeidsmarkt te verhelpen. We moeten Noord-Afrika als een opportuniteit zien, niet als een bedreiging.

Over opportuniteiten gesproken: de president van Tunesië trekt almaar meer macht naar zich toe. Het land lijkt weer af te glijden naar een dictatuur. Zit Europa te slapen terwijl het Arabische democratische experiment begraven wordt?

Werenfels: Dat risico bestaat. Aan het begin van zijn regeerperiode kreeg president Kais Saied heel wat krediet, omdat hij de steun genoot van de overweldigende meerderheid van de bevolking. Maar sindsdien zijn er verschillende momenten geweest waarop men had moeten reageren. De VS heeft krachtdadiger gehandeld. De Amerikanen hebben diplomatiek actie ondernomen en hebben aangekondigd dat ze de militaire en andere hulp aan Tunesië sterk terugschroeven. De EU, daarentegen, heeft in mei nog 300 miljoen euro begrotingssteun toegekend.

Loopt Europa achter de feiten aan?

Werenfels: Ja, dat komt door de dynamieken binnen Europa zelf en omdat Europese landen met bilaterale akkoorden veel afspraken omzeilen. Dat was bijvoorbeeld het geval bij het conflict in Libië. Daar heeft Frankrijk duidelijk kant gekozen voor een van de strijdende partijen, en zich zo ironisch genoeg aan de kant van Rusland geschaard. Dat heeft dan weer Duitse bemiddelingspogingen ondermijnd.

Hoe belangrijk is Europa tegenwoordig nog in Noord-Afrika?

Werenfels: Europa is wel nog een belangrijke economische partner, maar pogingen om invloed te verwerven worden steeds vaker als neokoloniale inmenging weggezet. Europa stuit ook op veel concurrentie in de regio. China, Rusland, Turkije en de Golfstaten zijn actiever geworden.

Is de Europese vorm van democratie wel nog geschikt als voorbeeld voor Noord-Afrika?

Werenfels: De crisis in Tunesië heeft er mede toe bijgedragen dat de bevolking en de regeringen in Noord-Afrika naar andere bestuursvormen kijken. Men is het idee van een strakke hand niet ongenegen, zolang die maar resultaten bereikt. Marokko streeft al langer zo’n ‘verlicht’ autoritarisme na. Die ‘ontwikkelingsdictaturen’ zijn op Aziatische leest geschoeid. De staat functioneert en bereikt iets voor zijn burgers, maar controleert hen zeer nauwgezet. Er is wel een probleem: het lukt de Noord-Afrikaanse staten gewoon niet om hun burgers even goed te verzorgen als China of andere Aziatische landen. Daar is de economie niet sterk genoeg voor.

Europa heeft van zijn kant ook al zoete broodjes gebakken met autocratieën, bijvoorbeeld met Egypte. Daar liep het korte democratische experiment tussen 2011 en 2013 af op een bloedige putsch. Wil Europa tegen elke prijs stabiliteit bereiken?

Werenfels: In Europese kringen hoor je vaak dat Egypte ‘too big to fail’ is. De angst voor een migratiebeweging in het geval van destabilisering is enorm. Egypte pookt die angst ook graag op. Europa mijdt risico’s als de pest. Zo speelt het dictators in de hand. De moeilijke ervaring in Tunesië zal die tendens alleen maar versterken. Het probleem is dat die benadering in 2011, toen we ook zogezegd op stabiliteit inzetten, tot stagnatie en uiteindelijk de Arabische Lente heeft geleid. Het verschil is dit keer dat we dat nu al weten. We weten dat zo’n beleid geen duurzame stabiliteit garandeert.

Dat klinkt weinig hoopgevend.

Werenfels: In de nabije toekomst zou ik niet echt op veel stabiliteit rekenen. Daar heeft de Russische inval in Oekraïne zeker toe bijgedragen. Op middellange termijn ben ik niet pessimistisch over de democratisering van Tunesië. Volgens mij kun je de vrijheden die over tien jaar tijd verworven zijn, en de drang naar vrijheid die in die periode gegroeid is, niet zomaar weer wegnemen.

Monika Bolliger

© Der Spiegel / Vertaling Dries Blontrock