Donatello, de meest revolutionaire beeldhouwer én grootste diva van de renaissance

Het hoeft niet te verbazen dat elk renaissancebeeld eruitziet als een Donatello. Ontdek de sensuele wereld van de invloedrijkste beeldhouwer aller tijden.

Een jongeman kijkt triomfantelijk voor zich uit, zijn linkerarm zelfverzekerd in de zij, een afgehakt hoofd aan zijn voeten. Het is Donatello’s David. Niet zijn befaamde brons dat met zijn androgyne, blote lijf al in de vroege renaissance voor furore zorgde. Deze David is een vroegere, meer geklede maar minstens zo dubbelzinnige versie uit marmer. De geïdealiseerde knul met het lenige lichaam verwelkomt je in de eerste zaal van de expo die momenteel over zijn grensverleggende schepper loopt in het Londense Victoria and Albert Museum.

Rechts van David – die met één been in de oudheid en het andere in de gotiek lijkt te staan – hangt een panorama van Firenze. In die stadstaat werd Donatello di Niccolò di Betto Bardi in 1386 geboren. Hij groeide er uit tot de lieveling van de heersende clan-De Medici. Links van hem hangt een pancarte waarop hij ‘de founding father van de renaissance’ wordt genoemd. Het lijkt een hyperbolisch statement, maar ‘marmeren David’, die je gewillig tussen zijn ranke benen laat loeren, lijkt niet aan de woorden te twijfelen. En terecht.

Rebelse originaliteit

Uiteraard is de beruchte bronzen David (of is het Mercurius, zoals sommigen claimen?) hier niet het enige ontbrekende meesterwerk waarmee Donatello zich de canon in sculpteerde – ruim een halve eeuw voor de ‘goddelijke’ Michelangelo.

Je kunt nu eenmaal moeilijk de beelden loswrikken die hij creëerde voor de Dom van Firenze, die werd ontworpen door zijn vriend Brunelleschi. Of condottiero Gattamelata van zijn paard halen op de Piazza del Santo in Padua. Bovendien is niet altijd duidelijk welk aandeel hij had in de werken die wel te zien zijn in Londen. Daarvoor was Donatello te productief, had hij een te lange carrière – hij was 80 toen hij in 1466 stierf – en te veel navolgers.

Wel zeker is dat de verzamelde objecten van topkwaliteit zijn, en stuk voor stuk worden gepresenteerd in een bad van dramatisch licht, zoals het Donatello – de originele dramaqueen – betaamt. Er is een monumentaal kruisbeeld met een Christus wiens ribben uit zijn vel priemen. Er is de polychrome buste van de patriciër Niccolò da Uzzano, die zo levensecht lijkt dat je hem hoort ademen. Er zijn fabuleuze stiaciattoreliëfs – amper enkele millimeters diep – die zo subtiel zijn dat er een voile over lijkt gedrapeerd.

Sommige topstukken had het museum al in de collectie. Andere komen uit Parijs , Berlijn, Washington en uiteraard het Museo Bargello in Firenze, dat de expo initieerde. Voeg daar Filippo Lippi’s Moeder en kind aan toe, twee prachtpanelen van Masaccio, een studie voor de Ovetarikapel in Padua door Andrea Mantegna, plus een negentiende-eeuwse David van Belgische makelij in een aan hommages gewijde zaal, en je krijgt een expo die Donatello ontstijgt. Het is een sensuele show die je onderdompelt in zijn wereld, waarin de oudheid opnieuw in perspectief wordt geplaatst en de geïndividualiseerde mens zich aan zijn middeleeuwse mal onttrekt.

Vlezige billen

Aan showstoppers dus geen gebrek. Alleen al het bizarre bronsbeeldje Attis-Amorino is een ticket waard. Het is een kindgod die danst met zijn broek uit, zijn piemeltje prominent vooruit en zijn billen zo vlezig dat je er amper naar durft te kijken, zeker in deze tijden van nieuwe preutsheid. Het is een beeld dat niet alleen seksueel transgressief is, maar ook theologisch. Attis-Amorino, nota bene gemaakt in de vrome middeleeuwen, lijkt wel de hedonistische antipode van de gekwelde Christus en melancholische Maria die Donatello zo vaak en zo raak afbeeldde. En ook elders zocht hij de grenzen op, artistiek én seksueel. Was Donatello – die niet hetero was, zoals uit bronnen blijkt – ’s werelds eerste kunstenaar die zelfbewust een queer identiteit boetseerde in zijn werk? Of spring je het best omzichtig om met het recupereren of labelen van artiesten die termen als ‘gay’ of ‘queer’ niet eens kenden?

Feit is dat Donatello jonge jongens castte als helden en pezige straatschoffies als heiligen, dat hij pijn én plezier een diepmenselijk gezicht gaf en daarmee – sorry, Michelangelo – de meest revolutionaire beeldhouwer van de renaissance was. Én de grootste diva.