De kleuren van de ondergang: Luc Tuymans demonstreert zijn meesterschap in Parijs

In zijn verrassende tentoonstelling Eternity toont Luc Tuymans werken die bulken van de kleur. Maar schijn bedriegt: de schilderijen zijn allesbehalve vrolijk, met thema’s als politieke polarisatie, fake news en de dreigende vernietiging van de aarde.

Luc Tuymans (°1958) is bezig Parijs te veroveren. Bij de opening van La Bourse de Commerce in mei 2021 toonde collectioneur François Pinault al een handvol werken van de Belgische schilder uit zijn omvangrijke privéverzameling. Vorige vrijdag opende de solotentoonstelling Eternity van Tuymans in de Parijse vestiging van de gerenommeerde David Zwirner Gallery: een primeur voor de Franse hoofdstad.

De schilder zet niet de eeuwigheid maar net de aftakeling in de verf. Van mens én wereld.

Luc Tuymans maakt er meteen een verrassing van formaat van. In de hagelwitte zalen toont hij monumentaal werk waar de kleuren van afspatten. Hoewel Tuymans al lang niet meer getypecast kan worden als de maker van afgebleekte of floue schilderijen, zijn de stralende kleuren – vooral rood, blauw en oranje – opmerkelijk. Aan zijn werkwijze heeft Tuymans niets veranderd: zijn basismateriaal komt nog steeds uit de (sociale) media, YouTube, internet, films en zelfgemaakte iPhone-foto’s. De beelden worden daarna grondig bewerkt: er wordt ingezoomd, scherp gekadreerd en meermaals gekopieerd. ‘Ik denk lang na, ik moet goed weten wát ik precies wil schilderen’, zegt Tuymans. ‘Het werk zelf schilder ik in maximaal één dag. Ik ben nog altijd nerveus voordat ik eraan begin. Er is de vrees dat het niet meer lukt. Het schilderen zelf vraagt totale concentratie: dan denk ik niet meer na, alleen de hand telt nog.’

In Eternity toont Luc Tuymans zestien nieuwe schilderijen waarin hij indirect zijn kritische kijk en pessimistische visie in de verf zet. De werken ontstonden in 2021 en 2022: de periode van lockdown en (post?-)covid, de ‘trumpiaanse’ bestorming van het Capitool in Washington, de steeds sterker wordende polarisatie in politiek en sociale media, en de onstuitbare verspreiding van fake news en onbetrouwbare beelden.

‘Er is een oorlog losgebarsten in Europa’, zegt de schilder. ‘Het was alsof ik aanvoelde dat er na de pandemie zoiets vreselijks zou gebeuren. Een jaar geleden heb ik een portret van Poetin geschilderd.’ Tuymans toont het op zijn iPhone: het lijkt wel een dodenmasker. ‘Maar ik heb het niet opgenomen in de tentoonstelling. Dat zou te expliciet zijn.’

Onbetrouwbare blik

Zoals wel vaker bij Tuymans loopt de onbetrouwbaarheid van onze blik als een rode draad door de tentoonstelling. Neem het tweeluik Gloves. Een op het eerste gezicht duister en moeilijk ‘leesbaar’ werk, waarin Tuymans focust op een handeling van iemand die handschoenen draagt. Afgaande op de rode vegen op een schort en een bord denk je dat het om een wetenschapper in een lab gaat of een slager of misschien zelfs een moordenaar. Wat vertelt Tuymans? Het is een detail uit een educatieve YouTube- video: een schilder is verfborstels aan het uitspoelen in zijn atelier. Het is niet het enige schilderij waarin Tuymans de kijker op het verkeerde been zet.

Het monumentale schilderij Eternity (3,14 bij 2,75 meter) domineert de grote tentoonstellingsruimte. Het toont een glanzende bol, geschilderd in intens gloeiend oranjerood. Het werk doet aan Rothko denken, een schilder die Tuymans al lang bewondert. Toch gaat het niet om de zon noch om een semiabstract schilderij. Tuymans baseert zich op een beeld van een vrij kleine glazen bol, die de Duitse fysicus Werner Heisenberg gebruikte bij zijn experimenten met de waterstofbom. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Heisenberg betrokken bij de ontwikkeling van kernwapens in nazi-Duitsland, hoewel het tot op heden onduidelijk is of hij dat project versneld of net vertraagd heeft.

De bedrieglijkheid van onze blik blijft ons parten spelen. Een reeks van vier werken staat vol met blauwe en rode stippen. Is het vuurwerk of een visuele voorstelling van een fysisch experiment of viraal onderzoek? De overkoepelende titel Polarisation geeft de kijker al wat meer informatie. De vier werken brengen het stemgedrag in het Amerikaanse Congres in beeld, respectievelijk in de jaren 1951, 1967, 1989 en 2011, ge- baseerd op grafieken van een onderzoeker aan het Massachusetts Institute of Technology. ‘Je ziet hoe onder de presidenten Truman, Johnson, Bush Sr. en Obama, de polarisatie tussen Republikeinen en Democraten, tussen “rood” en “blauw”, almaar groter wordt’, verduidelijkt Tuymans. Tot het uiteindelijk twee eilanden zijn. Er is geen samenwerking meer, zeker niet na vier jaar Trump, de meester-polarisator.

Rood en blauw

Intens rood en blauw zijn vaak terugkerende kleuren in het jongste werk van Tuymans. Daarbij verwijst hij graag naar zijn bewondering voor de Madonna van Jean Fouquet (ca. 1455), een iconisch schilderij in het bezit van het Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, waarin de engelen nagenoeg surrealistisch uitgebeeld zijn in hard rood en stralend blauw.

Bijna fosforescerend blauw gebruikt Tuymans in het monumentale After (2,16 bij 1,17 meter), waarin hij de overbekende zaaier van de Franse schilder Jean-François Millet meer dan levensgroot borstelt. Vincent Van Gogh en Francis Bacon deden het hem voor. Oorspronkelijk wilde Millet in 1850 een ode aan de boer in het postrevolutionaire Frankrijk schilderen. Bij Tuymans prijkt de figuur zo te zien op een eetbord, misschien wel in Delfts blauw. Zo wordt De zaaier van Millet een toeristisch souvenir en een verkrampte ode aan de boerenstiel in een mythisch, intussen verdwenen platteland.

Telkens weer zet Tuymans andere stijlstrategieën in. Zo is Library opvallend plat geschilderd. De bibliotheek schittert weliswaar in goudkleur, maar is duidelijk weinig meer dan een mooi ‘plaatje’. Boeken worden er niet meer gelezen. Het zelfportret See van Tuymans zelf zwemmend in zee, moet een lichtere noot brengen. ‘Een grap’, noemt de schilder het. Toch is het een genadeloos werk, waarin de schilder met zijn rode hoofd, inktzwarte gaten als ogen, verbeten mond en spierwit lichaam hulpeloos ronddobbert in een eindeloze zee, die hem lijkt te verzwelgen. Gaat dit over de wankele positie van de blanke, binaire zestigplusser?

Rotte perziken

Tuymans heeft Eternity gekozen als titel voor zijn tentoonstelling. Dat is cynisch, want de schilder zet niet de eeuwigheid maar net de aftakeling in de verf. Van mens én wereld. Zo toont het monumentale schilderij Food (2,54 bij 2,54 meter) een kom met perziken. De verwijzing naar beroemde stillevens van Paul Cézanne ligt voor de hand. Maar in plaats van glanzende vruchten laat Tuymans zijn fruit schimmelen en rotten, weliswaar in zwierig geborstelde pastelkleuren: de schoonheid van het verval.

In Parijs demonstreert Tuymans ten overvloede zijn meesterschap. Somber en weinig hoopvol is zijn visie, terwijl zijn werk bulkt van de stralende kleuren. Het is bovendien geschilderd met opvallend veel (sardonisch?) plezier en adembenemend vakmanschap.