Rachida Lamrabet: vrijbuiter in de literatuurwereld, maar ook een ‘maske’ uit Borgerhout

Zelf doet ze er sinds haar ontslag bij Unia het zwijgen toe, maar haar pen laat Rachida Lamrebet nog altijd spreken. Vier mensen uit haar omgeving getuigen over haar uitzonderlijke talent. ‘Ze is misschien wel de enige auteur tot nu toe die zo knap en diepgravend over migratie heeft geschreven.’

Rachida is als een grote zus voor mij’, zegt Fikry El Azzouzi, auteur van vijf romans en een dozijn toneelstukken. ‘Ze debuteerde iets vroeger dan ik, maar ik zag haar altijd als een voorbeeld. Nog steeds. En zoals een grote zus dat doet, beschermt ze me tegen mijn onstuimigheid. Zelf is ze soms scherp in haar uitspraken, maar wanneer ik dan scherp uit de hoek kom, maant ze me aan tot kalmte. Chill een beetje, zegt ze dan, het is het allemaal niet waard.’

Lamrabet krijgt de prijs voor haar recentste roman, Vertel het iemand, over een Marokkaanse soldaat die voor het Franse leger aan het WO I-front vecht. Het is een boek over de perverse uitwassen van het kolonialisme, over zoeken naar een identiteit in een verscheurde wereld en finaal over zoeken naar zichzelf. Dat zijn thema’s die Lamrabet na aan het hart liggen en die haar werk van bij het begin hebben bepaald. ‘Ik ken Rachida al lang’, zegt Harold Polis, die Vertel het iemand heeft uitgegeven. ‘Kif Kif organiseerde in 2006 een schrijfcursus die eindigde met een wedstrijd. Ik volgde nauwgezet wat daar gebeurde en Rachida viel me meteen op. Ze was heel verbaal en verbeten, eigenschappen die ze naadloos wist om te buigen tot literatuur. Ik denk dat haar literaire aantrekkingskracht vooral te maken heeft met de personages en de vertelstandpunten die ze durft te kiezen. Dat ze in Vertel het iemand een man als hoofdpersonage neemt die op het punt staat om terechtgesteld te worden, tekent haar als auteur.’ Niet geheel verbazingwekkend won Lamrabet de Kif Kif-wedstrijd met het verhaal Mercedes 207.

Unieke stem

Rachida Lamrabet werd in 1970 geboren in Sidiboujedain, in het Marokkaanse Rif-gebergte. Toen ze nog geen drie was, emigreerden haar ouders naar België. Ze groeide op in Borgerhout, studeerde rechten en liep stage aan de Brusselse balie, een notoir mannenbastion waar tweetaligheid noodzakelijk was. Ook toen al hielden mensenrechten haar bezig. In 2001 ging ze als juriste aan het werk voor het Centrum voor gelijke kansen en racismebestrijding, dat later vervelde tot Unia. Maar ze bleef ook altijd schrijven. In 2007 debuteerde ze met Vrouwland, een roman waar ze een jaar later de Debuutprijs mee won. ‘Een van de sterkste momenten die ik met haar heb meegemaakt, is de emotionele speech die zij gaf toen ze die prijs in ontvangst nam op de opening van de Boekenbeurs’, zegt Polis. ‘Ze had het over opgroeien in Borgerhout, het belang van haar vader voor haar prille schrijven en hoe dit alles ertoe geleid had dat zij iets kon zeggen op die blanke boekenbeurs. Ze zei toen al dat de samenleving te veel uit elkaar is gegroeid en dat dit een probleem is.’

Vrouwland gaat over Mariam, een jonge vrouw van Marokkaanse afkomst die opgroeit in Antwerpen, liever niet geconfronteerd wordt met haar afkomst en zich daarom Mara laat noemen. Tijdens een vakantie in Marokko belooft ze Younes in een zotte bui met hem te zullen trouwen. De jongen neemt haar woorden serieus en schrijft haar een liefdesbrief die hij haar persoonlijk wil overhandigen, maar hij verdrinkt op weg naar België. Wanneer Mariam verneemt dat hij is gestorven, keert ze terug naar Marokko. Daar voelt ze hoe haar identiteit in vraag wordt gesteld.

Lamrabet heeft zelf nooit een Mara willen zijn. Ze is altijd trots geweest op haar afkomst. Daar schreef ze zonder enige gêne over, en dat maakt haar volgens Polis uniek. ‘Zij is de enige auteur van haar generatie, en misschien wel de enige auteur tot nu toe, die zo knap en diepgravend over migratie heeft geschreven. Ik denk dat ze dat voor een deel intuïtief heeft gedaan en zich voor het andere deel op haar eigen leven heeft gebaseerd. Als je twintig jaar geleden met de familienaam Lamrabet begon te schrijven kreeg je meteen een etiket opgekleefd. Ze werd op een bepaalde manier bekeken en er werden bepaalde zaken van haar verwacht. Zij wist daaraan te ontsnappen.’ Fikry El Azzouzi, wiens ouders ook uit het Rif-gebergte komen, gaat helemaal mee in die redenering. ‘Wij zijn vrijbuiters in de witte literatuurwereld. Schrijven over de band met het land waar je familie vandaan komt, is een vorm van herinneren. Mensen vergeten veel. Lamrabet bewaart het verleden door erover te schrijven, voor zichzelf, maar ook voor ons allemaal. Haar boeken hebben daardoor ook een meerwaarde voor de Vlaamse canon.’

Humane insteek

Michael De Cock, directeur van de Brusselse KVS, kent Lamrabet al lang en volgt haar werk sinds het begin. Hij is het volmondig met El Azzouzi eens: ‘Natuurlijk moet zij in de Vlaamse canon. Rachida is een maske uit Borgerhout, een Vlaamse auteur van de eenentwintigste eeuw die een aantal thema’s bovenhaalt die wij volstrekt vergeten zijn, zoals dat van de koloniale bijdrage aan WO I. Iedere schrijver heeft het over identiteit en over zichzelf. Op zich is dat niet zo uniek. Wat Rachida speciaal maakt, is dat ze daarnaast zoekt naar de maatschappelijke thema’s die het precaire van die identiteit uitdrukken. Ze begrijpt heel goed hoe persoonlijke verhalen interfereren met de wereldgeschiedenis. Zij gaat steevast voor de humane insteek met een groot verhaal op de achtergrond, waarbij ze kiest voor personages en onderwerpen die anderen misschien liever niet aanraken. Ze zoekt ook naar een compleet unieke stijl en stemvoering. Ze vertelt de verhalen die ze wil vertellen en wijkt daar geen millimeter van af. Voor mij is dat een belangrijke eigenschap van een groot kunstenaar. Ze is daar radicaal in, het is dat of niets.’

Controverse

Jammer genoeg wordt Lamrabets artistieke radicaliteit weleens voor een persoonlijk standpunt aangezien, waardoor ze getypecast wordt als een gevaarlijke activiste. Fundamenteel voor kunst is dat die open vragen stelt en dat de meningen die erin verkondigd worden niet gelijkgeschakeld mogen worden met die van de kunstenaar. Het is niet omdat er een racistisch personage in een boek voorkomt dat de schrijver zelf ook racistisch is. Wie dit onderscheid tussen kunstwerk en kunstenaar niet maakt, is intellectueel oneerlijk.

Drie jaar geleden werd Lamrabet het slachtoffer van dergelijke oneerlijkheid. Toen maakte ze de kortfilm Deburkanisation waarin een jonge moslima uitlegt dat ze vanwege haar geloof een niqab wil dragen en ze daar in België zeven dagen gevangenisstraf voor kan krijgen. Dat de witte Belg het zo moeilijk heeft met de niqab, heeft niets met de bevrijding van de vrouw te maken, legt ze uit, maar wel met de overmeestering ervan. Zij mag zich niet verbergen, maar zij moet zich wel overgeven aan de invasieve blik van de anderen. Waar is het zelfbeschikkingsrecht gebleven, vraagt de vrouw zich af.

Het vijf minuten durende filmpje lokte felle reacties uit in Vlaanderen. Hoe kon een juriste van Unia de boerka verdedigen, vroeg men zich luidop af, en nadat Lamrabet in een Knack-interview kledij, en dus ook religieuze kledij, een kwestie van persoonlijke keuze had genoemd, werd ze door Unia ontslagen. Officieel was er geen link tussen dit ontslag en de Deburkanisation-rel, maar, zegt De Cock: ‘Die was er natuurlijk wel. Dat ziet een blinde. Uiteindelijk is men gezwicht onder de druk en de stemmingmakerij, die ook erg politiek gestuurd werden. Deburkanisation was een opdracht van de KVS. Het Goethe-instituut kwam met het voorstel om kunstprojecten te maken rond het thema privacy. De vraag was een filmpje van vijf minuten te maken. Ik dacht in eerste instantie niet veel verder dan bankrekeningen, de Europese privacywetgeving en camera’s in de straat, maar zij vulde dat gegeven geniaal in. Het is makkelijk het eens te zijn over privacy, maar zij boog het om tot de ultieme paradox. Toen ze me zei wat ze wou doen, dacht ik meteen: een fantastisch idee. Dat ze daarop is aangepakt, is natuurlijk een regelrechte schande. Iedereen die druk heeft uitgeoefend om haar te ontslaan zou zich diep moeten schamen. Op de bijeenkomst in het Oostenrijkse Graz waar alle projecten werden voorgesteld, vielen mensen van hun stoel toen we vertelden wat er was gebeurd.’

‘Een regelrechte karaktermoord’, noemt El Azzouzi het ontslag, en ook Polis begrijpt niet wat er verkeerd aan was. ‘Die hevige reactie was een teken des tijds’, zegt hij. ‘Wij kleine Vlamingen zien hoe het publieke debat in Frankrijk al jarenlang compleet verziekt is. Ook in de VS zien we het politieke geweld toenemen, net zoals in Groot- Brittannië, waar een paar jaar geleden een parlementslid werd doodgestoken vanwege haar politieke overtuigingen. We zien het in heel de westerse wereld en denken er zelf aan te kunnen ontsnappen, maar nee dus. Wat Rachida toen is overkomen, is – weliswaar op kleinere schaal – een symptoom van de verruwing van het publieke debat.’ Het is ironisch dat Lamrabet het slachtoffer werd van een maatschappelijke evolutie waar ze tien jaar eerder al een roman over had geschreven.

Mediastilte

Allicht door de manier waarop sommigen Lamrabets woorden en bedoelingen in een kwaad daglicht hadden gesteld, heeft ze sindsdien afstand genomen van de pers. ‘Ik snap dat ze in het huidige politieke klimaat, waarin je bijna niets wezenlijks meer kunt zeggen zonder in een bepaald kamp ondergebracht te worden, even de deur dichthoudt’, zegt Polis. ‘Niemand voelt zich geroepen om Cato te spelen, die redevoering na redevoering tegen Caesar hield en uiteindelijk zelfmoord pleegde omdat hij niet wilde leven in een rijk dat door Caesar werd geregeerd.’ Ook Birsen Taspinar, psychologe, auteur van Moeders van de stilte en goede vriendin van Lamrabet begrijpt haar keuze. ‘Veel media willen alleen hun verhaal uit jouw mond horen. Dat zijn we allemaal beu. We willen ons eigen verhaal brengen.’

Taspinar verbergt haar bewondering voor Lamrabet als schrijfster, juriste, alleenstaande moeder van vier en mens niet. ‘Ze combineert al die rollen, geeft alles wat ze heeft, maar pretendeert nooit de perfecte vrouw te zijn. Iedereen faalt, zegt ze, en zij dus ook. In de periode van de Deburkanisation- rel en haar ontslag heb ik haar een paar keer gesproken. Ze worstelde met een combinatie van verbazing en teleurstelling. Ze kon dat voorval alleen verwerken door er iets over te schrijven, want na de emotie komt bij haar altijd de analyse. Ze kon dat ontslag rationeel niet verklaren, en daar had ze het moeilijk mee. Ze had een boek nodig om het te kunnen verwerken. Dus legde ze het manuscript van Vertel het iemand even opzij en schreef ze Zwijg allochtoon!‘

In dat boek gaat ze dieper in op de vrijheid van meningsuiting van meerderheids- en minderheidsgroepen en vraagt ze zich luidop af of er verschillende standaarden zijn voor autochtone en allochtone kunst. Maar Zwijg allochtoon! is ook een persoonlijk boek, waarin Lamrabet als moeder reflecteert over wat haar overkomen is. Hoe kan ze het aan haar kinderen uitgelegd krijgen, vraagt ze zich af, en hoe kan ze hen beschermen en zelf niet verzuurd raken? ‘Wanneer ik haar louter als psycholoog bekijk, ‘ zegt Taspinar, ‘kan ik niet anders dan besluiten dat zij een heel veerkrachtige vrouw is, en een toonbeeld van creativiteit. Ik kan me voorstellen dat veel anderen zich hadden opgesloten en in een writer’s block waren terechtgekomen, maar zij dus niet. Hoe kun je daar zo rustig bij blijven, vraag ik haar wel eens. Dat lijkt alleen maar zo, zegt ze dan, die schijnbare rust is niet echt. Dat geloof ik niet helemaal. Daarvoor is ze een veel te sterke vrouw. Ik vergelijk haar weleens met een oceaan. Aan de oppervlakte zie je soms enorme golven, maar daaronder is alles kalm.’