‘Wat lgbtqi+-gemeenschap in Hongarije meemaakt, kan ook in België gebeuren’

‘We zijn dan wel Rusland, Hongarije of Amerika niet, maar we leven ook niet op een eiland’, schrijft Bruno De Lille Battaille naar aanleiding van het Hongaarse verbod op Gay Prides. ‘Als wat wereldwijd gebeurt ons iets leert, dan is het dit: rechten zijn niet vanzelfsprekend. Ze zijn vaak het resultaat van jarenlange strijd maar kunnen snel weer worden afgenomen. De juridische, culturele en sociale vooruitgang van LGBTQI-personen is kwetsbaar. Ook bij ons.’

Hongarije heeft het verbod op Gay Prides in zijn grondwet gezet. In het Verenigd Koninkrijk krijgen bibliothecarissen steeds vaker de vraag om boeken over LGBTQI-onderwerpen van de plank te halen.

En wie had een paar jaar geleden durven denken dat België haar LGBTQI+-inwoners zou waarschuwen om twee keer na te denken voor ze naar de Verenigde Staten zouden reizen?

Sommige mensen denken dat deze achteruitgang tijdelijk is en dat het tij vanzelf wel weer zal keren, dat we toevallig pech hebben dat Orban de pik op ons heeft of dat het gewoon een zotte oprisping is van Trump die net zo snel weer een ander slachtoffer zal maken. 

Ze vergissen zich. Dit is geen toeval maar het resultaat van een lang en doelgericht proces, een gecoördineerde en goed gefinancierde strategie van religieuze organisaties, conservatieve denktanks en lobby-groepen, (extreem-)rechtse media en populistische politici. 

Dit scenario kan zich dan ook in België voordoen, dus het wordt dringend tijd dat we weerwerk gaan bieden.

Sterk wettelijk kader, brede politieke steun

België is natuurlijk Rusland, Hongarije of de Verenigde Staten niet. Ons land beschikt over een sterk wettelijk kader op het vlak van LGBTQI-rechten. Het huwelijk is al meer dan 20 jaar opengesteld voor koppels van hetzelfde geslacht, adoptie door twee personen van hetzelfde geslacht is toegelaten, discriminatie op basis van seksuele oriëntatie, genderidentiteit of -expressie is strafbaar, transpersonen kunnen op eenvoudig verzoek hun officiële geslachtsregistratie en voornaam laten aanpassen bij de burgerlijke stand en conversietherapieën die iemands seksuele oriëntatie of genderidentiteit proberen te veranderen of te onderdrukken zijn verboden bij wet.

De meeste politieke partijen steunen dit wettelijk kader en hebben er zelf actief aan meegewerkt, geregeld zelfs over meerderheid-oppositiegrenzen heen. Bovendien is er een breed draagvlak bij de Belgen voor het homohuwelijk, adoptie door koppels van hetzelfde geslacht en het idee dat LGBTQI-personen vrij moeten zijn om hun leven te leiden zoals zij dat zelf willen, te onderschrijven. En in de media zijn we zichtbaarder dan ooit.

De laatste jaren staat België dan ook steevast in de top drie van de Rainbow-index van ILGA-Europe. Iets waar we trots op mogen zijn.

Maar uit Europees onderzoek (2023) blijkt echter dat bijna twee derde van de Belgische LGBTQI-personen op school gepest werd. Vijftien procent van de Belgen liet weten dat ze de laatste vijf jaar het slachtoffer waren geweest van fysiek of seksueel geweld omdat ze LGBTQI waren. Iets meer dan de helft van de Belgische LGBTQI-personen zei dat ze op het werk zelden of nooit open waren over hun geaardheid en op straat vermijdt meer dan de helft van de lesbische of homo-koppels om hand in hand te lopen met een partner van hetzelfde geslacht.

Wat daarbij ook opvalt is dat we voor deze resultaten vaak op of rond het Europees gemiddelde zitten. Heel wat Belgen zien ons landje als regenboogkoploper – en we zijn wel degelijk een pionier als het gaat over wetgeving – maar op maatschappelijk vlak zijn we dat een heel stuk minder.

Dat blijkt trouwens ook uit andere studies. Zo lezen we bijvoorbeeld in het Call It Hate-rapport (2019) dat een kwart van de bevraagde Vlamingen en Brusselaars zegt dat er te veel aandacht is voor seksuele oriëntatie. En bijna een op drie vindt dat LGBTQI-personen niet zo moeten overdrijven over de problemen waar zij mee geconfronteerd worden. 

Niet alleen is er dus nog steeds heel wat discriminatie en geweld tegen de LGBTQI-gemeenschap in België, het wordt bovendien niet altijd ernstig genomen. En dat maakt ons twee keer slachtoffer.

Kentering

Wat extra zorgwekkend is, is dat de positieve trend die jarenlang te zien was, stilvalt. 

Elk jaar steeg het percentage Belgen dat vond dat holebi- en trans personen hun leven vrij moeten kunnen leiden. Het Europees Bureau voor de Grondrechten (FRA) merkte vorig jaar nog op dat ook Europa-breed meer LGBTQI-personen dan ooit open kunnen of durven zijn over hun geaardheid, genderidentiteit of -expressie. 

Alleen geeft het bureau tegelijk ook mee dat intimidatie, pesten en geweld tegenover LGBTQI-personen weer aan het stijgen zijn. En ook het recente grote jeugdonderzoek (2023) van Fien Pauwels van het Brussels Institute for Social and Population Studies (BRISPO) komt tot de conclusie dat er tussen 2018 en 2023 een duidelijke en statistisch significante stijging van homofobie te merken is bij jongeren. En dat die stijging in elke sociale groep significant is.

Na jaren gestage vooruitgang, zien we nu dus een kentering.

Geen eiland 

Zoals ik in mijn inleiding zei: dat is geen toeval. We zijn dan wel Rusland, Hongarije of Amerika niet, we leven ook niet op een eiland.

De conservatieve of religieus geïnspireerde anti-abortus- en anti-homolobby van de jaren 1980 en 1990 in de VS gaat intussen steeds vaker internationaal en heeft wereldwijd een hele reeks nieuwe, activistische groepen geïnspireerd. Die nieuwe groepen werden vaak opgericht om te kunnen wegen op politieke discussies over de openstelling van het huwelijk, adoptie door homo- of lesbische koppels, abortus of de eindtermen rond seksuele voorlichting. We zien dat ze met wisselend succes in Europa en ook in België een achterban opbouwen, groepen mensen mobiliseren en zich structureel in het publieke debat proberen te wringen.

Autoritaire en ultraconservatieve regimes wereldwijd zoals Rusland, Hongarije, Polen onder de vorige regering, momenteel Italië ook, gebruiken de LGBTQI+-gemeenschap als zondebok om hun greep op de samenleving te versterken, liberale democratieën te destabiliseren en alternatieve geopolitieke allianties te vormen. Ze werken daarbij samen over landsgrenzen heen en delen actief tactieken en wetgeving met elkaar. Op de colloquia en events die ze daarvoor organiseren of binnen de netwerken die ze opzetten, zijn verontrustend genoeg ook Belgen te vinden.

En wat zich momenteel in de VS afspeelt, blijft ook bij ons niet zonder gevolgen. Denk aan Trumps afkeer van diversiteits- en inclusiebeleid (DEI), iets dat Trump zelfs ook bij onze bedrijven probeert af te dwingen. Of denk aan sociale mediaplatformen zoals X en Facebook waar haatspraak tegenover LGBTQI-personen intussen veel makkelijker passeert waardoor trollen en haatzaaiers zich straffeloos wanen.

Sommige Belgische politici lijken in de Amerikaanse aanpak dan weer een te volgen voorbeeld te zien. Ze voeden de angst en de negatieve gevoelens over LGBTQI-personen en werpen zich op als degene die hiertegen een dam zal opwerpen. Het klopt dat op politiek vlak tot nu toe vooral Vlaams Belang openlijk LGBTQI-rechten ter discussie stelt, maar ook binnen N-VA en MR profileren sommigen zich actief als zogenaamd ‘anti-woke’ en geven ze de indruk dat er een ‘culture war’ bezig is – wat in België volgens mij niet zo is. Het gevolg is dat terechte vragen over inclusie, veiligheid of gelijke rechten sneller worden afgedaan als overdreven of activistisch.

Dit is geen toeval

Als wat wereldwijd gebeurt ons iets leert, dan is het dit: rechten zijn niet vanzelfsprekend. Ze zijn vaak het resultaat van jarenlange strijd maar kunnen snel weer worden afgenomen. De juridische, culturele en sociale vooruitgang van LGBTQI-personen is kwetsbaar. Ook bij ons.

De belangrijkste les is misschien wel dat die achteruitgang niet uit de lucht komt vallen. Dit is beleid dat werd voorbereid. Gezaaid. In woorden, in cultuur en tenslotte in beleid en wetten.

We moeten dan ook dringend de alarmbel luiden. En met ‘we’ bedoel ik niet alleen de LGBTQI-beweging in ons land maar iedereen die bezorgd is om de vrijheden waar we vandaag van genieten. Het zal hier namelijk niet bij stoppen.

Barometer

Omdat de regenbooggemeenschap al bij al een kleine groep is, zien we dat net wij als eerste doel gekozen worden als autoritaire of ultraconservatieve krachten onze democratische vrijheden willen ondergraven. Want we zijn met niet zo veel, er zijn wat subculturen waardoor we soms als ‘raar’ gezien worden en voor veel hetero’s is onze strijd een ver-van-mijn-bed-show.

Maar wat begint als een beperking van de vrijheid van meningsuiting, vereniging of de zichtbaarheid voor LGBTQI-personen, kan vervolgens eenvoudig uitgebreid worden naar andere minderheden, kritische media, of elke burger die vragen durft te stellen. 

Als een samenleving toelaat dat één groep publiek wordt gestigmatiseerd of uitgesloten, verschuift de norm van wat sociaal of politiek toelaatbaar is. Vandaag zijn het vooral transpersonen die geviseerd worden, morgen zijn het journalisten, activisten of academici. In dat opzicht is het lot van LGBTQI-personen een barometer voor de gezondheid van een democratische maatschappij. 

Wetenschappers spreken van democratische erosie: mensenrechten en fundamentele vrijheden verdwijnen zelden met een schok, maar eerder met een reeks kleine verschuivingen waar we niet of te weinig tegen reageren. Dat is wat we hier zien gebeuren. Dat is waar we nu met zijn allen tegen moeten reageren. 

Wat kunnen we doen?

We staan vandaag dus op een kantelpunt. Of we gaan ervan uit dat het wel goed komt en dat er altijd wel genoeg mensen onze verdediging op zich zullen nemen maar we zien waar dat de Amerikanen heeft gebracht. Of we worden wakker. En wel meteen.

We moeten tonen dat iedereen wel iemand kent of liefheeft die tot de LGBTQI-gemeenschap behoort. Onze tegenstanders proberen graag het beeld op te hangen van een wereldvreemde elite die gewone mensen iets opdringt. Maar wij zijn net die gewone mensen: we zijn arbeiders, leerkrachten, studenten, ambtenaren, bankbedienden, … we zijn Belgen van de zevende generatie en ook migranten, jongeren, ouderen, mensen met een beperking, platteland- en stadsbewoners, … 

We moeten daarbij helder communiceren en vermijden dat anderen onze woorden kapen of het frame bepalen. Als we toelaten dat anderen onze identiteit herleiden tot een ‘ideologie’ of praten over onze gezinnen als ‘indoctrinatie’, dan suggereren we dat ons bestaan iets is waarover gediscussieerd kan worden. En dat is het niet. We vragen geen privileges of een revolutie maar gelijke rechten, respect en veiligheid. En dat moeten we 1001 keer herhalen als dat nodig is.

We moeten ook veel actiever verbinding zoeken met partners. LGBTQI-rechten raken aan vrouwenrechten, sociale rechtvaardigheid, discriminatie en racisme, het recht op zelfbeschikking … We moeten allianties bouwen met deze bewegingen, wat het moeilijker zal maken voor tegenstanders om LGBTQI-rechten af te schilderen als iets wat alleen voor een kleine groep belangrijk is.

En dan moeten we aanwezig en zichtbaar zijn waar de beslissingen genomen worden. We moeten voortdurend in gesprek gaan met politici, partijen, (lokale) besturen, vakbonden, onderwijskoepels, … En niet alleen als er verkiezingen zijn. We moeten laten voelen dat deze thema’s ons leven elke dag bepalen, ook als het journaal er even geen aandacht voor heeft. 

Als beweging zullen we ook veel vaker prioriteiten moeten stellen. Niet elk dossier hoeft tegelijk op tafel te liggen, niet elke strijd kan op hetzelfde moment gestreden worden. Soms zijn we zo lief voor elkaar dat we elke vraag als even belangrijk gaan zien. Helaas zijn we in een tijd beland dat onze fundamentele rechten en bescherming opnieuw aangevallen worden en dan mogen we ons niet laten afleiden door zaken die eerder symbolisch belangrijk zijn.

En tenslotte moeten we ons ook internationaal organiseren. Hongarije, Rusland, de Verenigde Staten, Oeganda, Iran, … ze liggen ver weg. Maar de ideeën waar ze voor staan, gaan verder dan hun grenzen. Niet alleen hun eigen inwoners zijn slachtoffer, ze proberen ook onze rechten hier te ondergraven. Het is eigenlijk heel eenvoudig: als LGBTQI-persoon ben je maar echt veilig als alle LGBTQI-personen veilig zijn. En wat die conservatieve netwerken doen, kunnen wij ook. Dus laten we elkaar inspireren, tactieken en (wet)teksten bezorgen, en elkaar wereldwijd steunen.

De strijd is nog maar net begonnen

De achteruitgang is hier nog niet groot, maar is er wel. Ook in België kunnen LGBTQI-rechten dus onder druk komen te staan. Niet omdat de Belgen fundamenteel onverdraagzaam zouden zijn – want dat zijn ze niet – maar omdat onverschilligheid en het denken van ‘het komt sowieso wel goed’ een krachtige bondgenoot zijn van achteruitgang.

Ook wij kennen een steeds sterkere (politieke) polarisatie, ook wij zien extremen normaliseren, ook wij leven in een tijdperk waarin desinformatie sneller reist dan nuance, ook ons systeem is niet immuun voor democratische erosie.

Maar we hebben ook sterke kaarten in handen: een goed uitgebouwd juridisch kader, maatschappelijk draagvlak en een actieve beweging. Het is aan ons om die kaarten goed uit te spelen. Om niet te wachten tot er ook voor België reisadviezen worden uitgeschreven. Maar om vandaag in actie te komen: door ons draagvlak actief en intensief te verbreden, door partners te zoeken die zelf ook hun nek voor ons willen uitsteken, door strategischer en ook internationaal te gaan denken en actie te voeren.

Laten we dus niet ondergaan maar het heft in eigen handen nemen.