In 2023 overleden in Vlaanderen 887 personen aan zelfdoding. Elk verloren mensenleven is er een te veel, maar het zijn wel de laagste cijfers in een kwarteeuw. Sinds 2000 daalde het aantal zelfdodingen met 34 procent.
Dagelijks zijn er 2,4 zelfdodingen in Vlaanderen. Positief is wel dat de dalende trend zich verderzet. In tien jaar tijd zakte het aantal zelfdodingen in Vlaanderen met 24 procent – elders in Europa is dat gemiddeld 13 procent.
In Nederland stabiliseren de cijfers, in Frankrijk stijgen ze lichtjes en Engeland kent de hoogste suïcidecijfers sinds de eeuwwisseling. We hadden de hoogste zelfdodingscijfers van Europa, maar zitten nu in de middenmoot. Gwendolyn Portzky, directeur van het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie, legt uit hoe dat komt.
Vanwaar die opmerkelijke positieve evolutie die we in onze buurlanden minder zien?
Gwendolyn Portzky: In regio’s waar gericht aan preventie wordt gedaan, dalen de zelfdodingscijfers sterker dan in regio’s waar dat niet gebeurt. In Vlaanderen zijn we al aan ons derde actieplan voor suïcidepreventie toe sinds 2006. Dat resulteert nu in die forsere daling ten opzichte van de rest van Europa.
Ook in vergelijking met Wallonië is het verschil duidelijk (per 100.000 inwoners zijn er in Wallonië 17,3 zelfdodingen tegenover 13,4 in Vlaanderen, nvdr). Aan de andere kant van de taalgrens gebeurt nog maar recent en op minder grote schaal suïcidepreventie.
Wat is het effect van die preventieplannen?
Portzky: De Zelfmoordlijn 1813 is bekend in heel Vlaanderen. Die dienst heeft er mee toe geleid dat het onderwerp vandaag een stuk bespreekbaarder is. Wie nu opmerkt dat het met een vriend of vriendin niet goed gaat, zal die signalen wellicht sneller oppikken, bespreken en ernstig nemen dan tien jaar geleden. Het taboe is kleiner geworden – in de samenleving én bij hulpverleners.
Hoe voer je een moeilijk gesprek met een vriend of familielid? ‘Je hoeft geen oplossingen aan te reiken’
Ook artsen en andere zorgverstrekkers gaan beter om met zelfdodingsgedachten dan vroeger?
Portzky: Ja, dat is het tweede grote effect van de preventieplannen. Hulpverleners zijn er vandaag beter in opgeleid en hebben meer handvatten om met zelfmoordgedachten van patiënten om te gaan. De angst en schroom om openlijk over zelfdoding te praten in hun praktijk is grotendeels weg. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het absoluut veilig is om dat te doen. Meer zelfs: bij signalen móét je met je patiënt over zelfdoding praten.
Vroeger werden zelfmoordgedachten vaak gezien als een symptoom van depressie: als je de depressie behandelt, dan gaan die gedachten vanzelf verdwijnen. Zo werkt het niet. Zelfmoordgedachten of -gedrag kunnen nog lang blijven doorwerken, ook al is de depressie opgeklaard. Daarom focussen we nu veel meer op die gedachten op zich.
Jongeren gratis naar de psycholoog: ‘Nood in West-Vlaanderen om uren te verdubbelen’
Hoe gaat dat in zijn werk?
Portzky: Uiteraard kijken we met de patiënt naar wat die gedachten veroorzaakt: wat speelt er bij jou? Maar als een patiënt in een suïcidaal proces zit, is het nog belangrijker om samen een veiligheidsplan op te stellen. Bij elk contact vraag je naar die zelfmoordgedachten. ‘Wat triggerde jou deze week? Hoeveel controle heb je over die gedachten? Wat waren je betere momenten?’
‘Een eenmalige vragenlijst zoals vroeger volstaat echt niet. Suïcidaliteit kan van ‘s ochtends tot ‘s avonds sterk schommelen.’
De eerste stap in dat veiligheidsplan is dat de patiënt zelf leert te herkennen wanneer het slechter gaat. Vervolgens gaan we dan kijken: wat kun je daarmee doen? Zo zoeken we naar manieren om rust te brengen en op andere gedachten te komen.
Een eenmalige vragenlijst, waarop we ons vijftien jaar geleden nog beriepen, volstaat echt niet. Door constante monitoring kun je het risico op zelfmoordpogingen ook beter inschatten. Suïcidaliteit fluctueert heel fel. Iemand kan zich ‘s ochtends heel slecht voelen en tegen de avond alweer beter in zijn vel te zitten.
Wat is er nodig om het cijfer nog verder te doen dalen?
Portzky: De voorbije actieplannen waren op de brede bevolking in Vlaanderen gericht. Nu moeten we veel specifieker op bepaalde doelgroepen werken. Een pijnlijke vaststelling is dat het aantal zelfdodingen bij jonge vrouwen tussen de 15 en 29 de voorbije vijf jaar met 25 procent is gestegen. Daarop moeten we een antwoord formuleren. Voor volwassenen is er al langer de app BackUp, nu gaan we een variant ontwikkelen voor jongeren. Die moet begin 2026 klaar zijn.
‘Ook kinderen kunnen al zelfmoordgedachten hebben. We willen hulpverleners bijstaan om hen die gedachten te laten uiten.’
Ook kinderen van 10 à 11 jaar kunnen al zelfmoordgedachten hebben. Die kunnen ze vaak moeilijk onder woorden brengen. We willen hulpverleners bijstaan om hen die gedachten te laten uiten – door te schilderen, met muziek of beweging . Ook de tools daarvoor moeten volgend jaar klaar zijn.
Eenzaamheid behoort tot de grootste risicofactoren, de hoop op verbetering is een van de beste beschermende factoren. Die vaststelling lijkt een oproep naar ons allemaal.
Portzky: Mensen met zelfmoordgedachten hebben vaak het gevoel dat ze verbinding met anderen missen of verliezen. Voor hen kan het veel betekenen dat een vriend, collega of familielid die donkere gedachten bespreekbaar maakt.
Het dalende zelfdodingscijfer is aan de hele samenleving te danken. Het gaat dan over die collega of vriend die iets opmerkte en het gesprek durfde te starten. Dan kan de stap naar hulpverlening volgen. Bij suïcidepreventie kan iedereen een rol spelen.
Wie met vragen zit over zelfdoding kan terecht op de Zelfmoordlijn, op het gratis nummer 1813, of op zelfmoordlijn1813.be. Nood aan een gesprek? Dan kun je 24/7 terecht bij Tele-Onthaal op het nummer 106. Je kan ook chatten via tele-onthaal.be . Jongeren kunnen terecht bij Awel op telefoonnummer 102, of via chat op awel.be.
Psychiatrie: ‘Kwetsbaarste patiënten zijn soms het slachtoffer van meer aandacht voor mentaal welzijn’