Het voorbije jaar werden smartphones verbannen uit Vlaamse scholen, woedden er verhitte discussies over een socialemediaverbod voor jongeren onder de 16 jaar en legde de Europese Commissie het sociale netwerk X van Elon Musk een boete van 120 miljoen euro op. ‘Socialemediagebruikers willen de controle terug’, zegt professor digitale cultuur Mariek Vanden Abeele.
‘Begrippen als brain rot, techlash en enshittification wijzen erop dat we als samenleving stilaan genoeg hebben van de manier waarop digitale media werken’, zegt professor digitale cultuur Mariek Vanden Abeele, die aan de UGent mediapsychologische en -sociologische perspectieven combineert om de rol van digitalemediagebruik in het dagelijkse leven en de samenleving te begrijpen.
‘We zien die signalen al langer, maar in 2025 heeft die kritische stem zich vertaald naar actie. Neem de Digital Services Act (die platforms verplicht gebruikers te beschermen tegen illegale content, desinformatie en misbruik, nvdr): die was al even in werking, maar pas het afgelopen jaar vloeide daar de eerste zware sanctie uit voort. Ook maatregelen zoals het smartphoneverbod in Vlaamse scholen en de socialemediaban voor jongeren onder de 16 in Australië tonen dat de brug naar beleid nu echt wordt gemaakt.’
Zullen we in 2026 nog strenger worden voor digitale media?
Mariek Vanden Abeele: Zeker wat betreft het bannen en reguleren van sociale media hebben we het eindpunt nog niet bereikt. In de ogen van de big tech is Europa de boeman. Denk aan het inreisverbod dat de VS oud-Eurocommissaris Thierry Breton en vier andere Europeanen oplegden omdat zij Amerikaanse bedrijven zouden censureren. Dat zijn heel zichtbare gevolgen van een conflict dat zich op het wereldtoneel afspeelt. Dat getouwtrek zal zich in 2026 voortzetten. De vraag is wie als eerste zal zwichten.
Tegelijk wordt de effectiviteit van beleid in vraag gesteld. Zo wordt er met interesse gekeken naar de impact van het socialemediaverbod voor jongeren onder de 16 jaar in Australië. Werkt het echt, of trekken de jongeren gewoon naar andere platformen?
Het Europees Parlement wacht niet op de resultaten: het diende recent een voorstel in voor een minimumleeftijd van 16 jaar om toegang te krijgen tot sociale media, videoplatforms en AI-metgezellen.
Vanden Abeele: We moeten een onderscheid maken tussen sociale media als abstract concept en sociale media zoals ze vandaag door de big tech worden ingevuld. Die nuance gaat vaak verloren. Platformen zoals Instagram en TikTok doen te weinig aan contentmoderatie, zijn gestoeld op winstlogica en gaan ver in het kapen van gebruikersaandacht. Maar een sociaal medium hoeft die kenmerken niet te hebben. Het kan ook goed gemodereerd worden en mensen op een positieve manier met elkaar verbinden.
Daar wringt de schoen: willen we sociale media als concept verbieden, of hebben we een probleem met hoe een handvol bedrijven dat concept hebben vormgegeven?
Intussen wordt er gespeculeerd dat TikTok Shop – waar gebruikers items kunnen kopen die gebruikt worden door influencers – verder uitgerold zal worden. Zullen we in 2026 shoppen op sociale media?
Vanden Abeele: Dat zou me niet verbazen. Het past in een breder patroon van commercialisering. Je ziet die trend overal, maar op digitale media gebeurt het veel sneller en zichtbaarder.
Hoe zal TikTok Shop zich in Europa verhouden tot de Digital Services Act? Dat wordt interessant. Europa probeert alle socialemediagebruikers te beschermen, niet alleen jongeren. Terecht, want ook volwassenen komen in de problemen door sociale media. Fraude, romance scams, politieke beïnvloeding en complottheorieën spelen zich vooral af in de volwassen sfeer. Als ik daarover met mijn kinderen van 15 en 17 praat, reageren die vaak kritischer dan volwassenen. Soms zijn jongeren gewoon mediawijzer.
Internationale én Vlaamse onderzoeken toonden aan dat het gebruik van sociale media stagneert of zelfs afneemt. Zal die evolutie zich voortzetten?
Vanden Abeele: Ik denk dat het gebruik zal blijven stagneren en misschien zelfs zal afnemen. Je merkt dat gebruikers de controle terug willen. Privacy speelt daarbij een grote rol, zeker nu duidelijk is dat socialemediadata gebruikt worden om AI te trainen.
Er is altijd een substitutie-effect, kijk maar naar de geschiedenis. Toen het internet opkwam, daalde het tv-gebruik. Smartphones verdrongen het laptopgebruik. AI kan opnieuw zo’n verschuiving veroorzaken. Vandaag wordt AI nog vooral instrumenteel gebruikt, terwijl sociale media gericht zijn op ontspanning en entertainment. Dat kan veranderen. Maar hoe precies, is nog koffiedik kijken.
‘Een sociaal medium kan mensen ook op een positieve manier met elkaar verbinden.’