Energiecrisis: een winter vol knetterende complottheorieën

Hoe hoger de prijzen, hoe doldwazer de berichten over de energiecrisis op sociale media.

Op een zonnige herfstdag vorige week wandelde Jeroen Bergers, voorzitter van Jong N-VA, de lobby van de Financietoren in Brussel binnen. Enkele verdiepingen hoger in dat gebouw zijn de kantoren gevestigd van het kabinet van minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen). In de hal mat Bergers met een oppervlakte- thermometer een temperatuur van 24,8 graden. ‘Temperatuur op het kabinet van Tinne Van der Straeten. Het is crisis, maar niet voor iedereen’, tweette hij bij een foto van zijn meetexperiment, insinuerend dat het er voor de minister lekker warm gestookt werd terwijl de burgers in de kou zitten.

Een oppervlaktethermometer is niet geschikt om de omgevingstemperatuur te meten, maar de toon was gezet. Het daaropvolgende Twitterrelletje vormde een voorproefje van wat ons de komende winter wellicht te wachten staat: algehele onvrede en verwijten over energieverbruik, en politiek zwartepieten over de aanpak van de energiecrisis. De perfecte voedingsbodem waarop ook desinformatie en propaganda gedijen.

Diabolisch plan

Misleidende berichten over energie heb je in allerlei gradaties. De extreemste variant komt van complotdenkers die menen dat de energiecrisis ‘gepland’ is om de bevolking opzettelijk te verarmen. In die context doen de gekste verhalen de ronde. Zo zouden elektrische steps al honderd jaar geleden uitgevonden zijn, maar werd dat voor ons ‘verborgen gehouden’, zo luidt de tekst bij zwart-witbeelden van een ‘elektrische scooter’ uit 1917. In werkelijkheid gaat het om een step voorzien van een kleine brandstoftank. Zulke verhalen over spectaculaire uitvindingen, perpetuum mobile’s of onuitputtelijke en spotgoedkope vormen van energie die zouden zijn weggemoffeld door ‘elites die er geld aan willen verdienen’ duiken de voorbije maanden opvallend vaak weer op.

Een deel van de activisten uit het coronatijdperk is overgeschakeld op hardcore klimaat-ontkenning.

Een extra knuppel in het hoenderhok werpt de propagandamachine van de Russische staat. Die stelt dat de huidige energiecrisis in Europa niet op het conto van Rusland mag worden geschreven. Alles is de schuld, zo klinkt het, van de Europese Unie en haar Green Deal, of van het ‘oorlog stoken’ van de Verenigde Staten en de NAVO.

Ten slotte zorgt de energiecrisis ook voor een heropflakkering van sluimerende debatten over de klimaatopwarming. De klimaatsceptische stichting Clintel lanceerde vorige maand een update van haar World Climate Declaration, die stelt dat er helemaal geen klimaatnoodtoestand bestaat. Factcheckers maakten er brandhout van. Ook een deel van de activisten uit het coronatijdperk is inmiddels overgeschakeld op hardcore klimaatontkenning. Een betoging, gepland voor zondag 16 oktober in Brussel, klaagt volgens de aankondigingsposters naast ‘vaccinatieschade’ ook ‘CO2-fraude’ aan.

Zowel de voorstanders van hernieuwbare of fossiele energie als die van kernenergie claimen dan weer dat er geen probleem zou zijn als het beleid harder had ingezet op hun favoriete energiebron. De afkoppeling van Russisch gas zien ze als een opportuniteit om zieltjes te winnen. Goede argumenten raken daarbij geregeld verward met propaganda en desinformatie.

Hongarije

Ook subtielere beïnvloedingsoperaties wegen op het energiedebat. Al enkele jaren worden Twitter- en Facebook- gebruikers in België bestookt met advertenties voor de blog Objectivo, die zogenaamd journalistieke analyses brengt over Europese politiek. De stukken zijn geschreven in krom Engels door auteurs met pseudoniemen, en de toon is consequent eurokritisch. Ook de huidige energiecrisis schuift Objectivo graag in de schoenen van het Europese beleid. De artikels zijn geïllustreerd met cartoons die die boodschap mee helpen uitdragen – zoals een omaatje dat bevriest in haar eigen huis, tegen een achtergrond van lege gas- en oliecontainers en een collage van de Europese en Oekraïense vlag.

Objectivo is een typisch voorbeeld van een dark lobby die niet duidelijk maakt uit welke hoek ze komt of door wie ze gefinancierd wordt. De redactionele lijn sluit nog het dichtst aan bij de standpunten van de Hongaarse regering. Die is een uitgesproken tegenstander van de huidige Europese sancties tegen Rusland. Het verbaast daarom ook niet dat de site van Objectivo geregistreerd blijkt in Hongarije.

Verklikkers

Onpopulaire energiemaatregelen, actoren die elkaar de zwartepiet doorspelen en een publiek dat vooral antwoorden en hulp wil: het is een perfecte cocktail voor misleiding. Een goed voorbeeld is de foto van een Zwitserse poster die veel ophef veroorzaakte op sociale media. ‘Verwarmt uw buurman zijn woning boven de negentien graden? Informeer ons alstublieft’ stond erop, naast het telefoonnummer van het Zwitserse federale departement voor Energie. Factchecker Lotte Lambrecht van Knack ontdekte dat de afbeelding alludeerde op een recent Zwitsers ontwerp van verordening, dat de temperatuur in binnenruimtes die met gas worden verwarmd deze winter wilde beperken tot 19 graden.

Maar de poster was nep: een gefotoshopte collage van twee stockfoto’s. Een woordvoerder van de Zwitserse overheid ontkende alle betrokkenheid: ‘Het logo en het telefoonnummer van de Confederatie op de afbeelding zijn misbruikt. Het is duidelijk een geval van manipulatie.’ Opvallend was dat de valse foto gretig gedeeld werd vanuit pro-Russische hoek, inclusief door het Russische persagentschap Sputnik en door Dmitri Poljanski, de Russische gezant bij de Verenigde Naties. De Zwitserse autoriteiten hebben een onderzoek geopend naar de makers van de hoax.

Propaganda

Door de energiecrisis bestaat er een voedingsbodem voor sociale onrust en radicalisering. Hoe persoonlijker iemand geraakt wordt door een maatschappelijke trend, hoe vatbaarder die wordt voor misleiding. Desinformatie, dark lobbying en propaganda spelen daar gretig op in. De energiecrisis is complex en heeft vele deeloorzaken, maar toch verwacht de bevolking snelle oplossingen om de prangende situatie te verzachten. Die oplossingen zijn ook nodig. Want wie legitieme bekommernissen en noodkreten niet ernstig neemt, loopt het risico dat die in een latere fase overstemd raken door veel kwalijkere ophef, opgepookt door malafide groepen en lobby’s. En die zijn niet oplossingsgericht, maar vooral geïnteresseerd in het aanwijzen van een zondebok, als ze niet al rechtstreeks profiteren van het aanslepen van de crisis.