Op 12 maart zijn er presidentsverkiezingen in Uganda. Of Yoweri Museveni zijn macht zal kunnen behouden, is lang niet zeker. Zijn belangrijkste opponent is een oude strijdmakker die alles weet over de president en zijn clan – corruptie, nepotisme, bedgeheimen – en dat ook graag publiek maakt. Museveni reageert verkrampt: met geweld en intimidatie.
Een politieke thriller, dat is misschien de beste manier om de Ugandese verkiezingsstrijd te omschrijven. Want alle ingrediënten om aan die typering te voldoen, zijn aanwezig: een nek-aan-nekrace, familievetes met dramatische wendingen, geweld en ontvoeringen. Het verschil met de vorige presidentsverkiezingen van 1996 kan niet groter zijn. Toen verliep alles rustig, op het saaie af. Wat iedereen verwachtte, geschiedde ook: oud-rebellenleider Yoweri Museveni, die in 1986 aan de macht was gekomen, kreeg 75 procent van de stemmen. Een beloning voor het feit dat hij het land in tien jaar tijd van de chaos naar de normaliteit had geleid. De brutale dictaturen van Idi Amin en Milton Obote leken vergrendeld in het verleden.
Maar dat was niet de enige reden waarom driekwart van de Ugandezen op Museveni stemde. Hij was een van de weinige Afrikaanse leiders die zonder taboes een succesvolle strijd tegen aids voerde, die meer kansen gaf aan vrouwen en die ook in het buitenland een goede reputatie had. Vooral de Amerikaanse president Bill Clinton dweepte met Museveni die daardoor kon uitgroeien tot een politieke spelverdeler voor Oost-Afrika en de Grote Meren. Aanvankelijk met resultaat, want even leek het erop dat hij met andere leiders als Paul Kagame van Rwanda, Meles Zenawi van Ethiopië, Issaias Afewerki van Eritrea, Jerry Rawlings van Ghana en ook Laurent-Désiré Kabila van Congo voor een Afrikaanse renaissance zou zorgen.
Maar ergens is het fout gelopen. Tussen 1996 en nu viel Museveni van zijn voetstuk. Hij is zijn imago van wijze vernieuwer kwijt. Dat blijkt duidelijk uit de krampachtige manier waarop hij dit jaar de verkiezingen probeert te winnen. Museveni grijpt naar dubieuze trucs die doen denken aan oude Afrikaanse krokodillen als Mobutu Sese Seko en Robert Mugabe van Zimbabwe. De taal die hij tijdens verkiezingsmeetings hanteert, is vijandig. Zijn belangrijkste opponent, de geneesheer en oud-kolonel Kiiza Besigye (44), omschrijft hij als een ‘stompzinnige hond die een olifant irriteert’. En toen Besigye de wijdverbreide corruptie binnen het leger aan de kaak stelde, reageerde Museveni als volgt: ‘Zij die tegen het leger ageren, zal ik persoonlijk enkele meters onder de grond steken.’ Het geweld was niet enkel verbaal. Op 28 januari ontplofte in Kampala een aantal bommen. De explosies leidden tot een grimmige sfeer die niet meer zou verdwijnen. Het leger begon opposanten te intimideren.
POLITIEK GEWELD
Vorige week nog arresteerden leden van Museveni’s militaire escorte 40 opposanten die daarna gefolterd en bestolen werden. Bij een ander incident reed een legervrachtwagen in op een groep Besigye-aanhangers, met 3 doden en 16 gewonden tot gevolg. In totaal ontving de politie 170 klachten over politiek geweld. Bij een van die geweldplegingen werd een van Besigye’s naaste medestanders samen met zijn zonen gekidnapt, naar een militair kamp gevoerd, gefolterd en na enkele dagen weer vrijgelaten. De verkiezingscampagne, die begin januari is gestart, heeft voorlopig aan 10 mensen het leven gekost.
Maar het meest geruchtmakende incident was ongetwijfeld de brutale arrestatie van Besigye’s campagneleider Rabwoni Okwir in de vip-lounge van de internationale luchthaven van Entebbe. Dat gebeurde na een drie uur durende knokpartij waaraan naast Okwir ook Besigye deelnam en die zich afspeelde onder de ogen van de toevallig aanwezige Noorse ambassadeur. Na een nacht doorgebracht te hebben in een cel van de militaire inlichtingendienst kondigde Okwir aan dat hij zich uit de politiek zou terugtrekken. Enkele dagen later vloog hij, samen met zijn vrouw, naar Londen. Er zijn aanwijzingen dat Okwir doodsbedreigingen heeft gekregen en dat de reis naar het Verenigd Koninkrijk in feite een vlucht was om zijn leven te redden.
Sinds het Okwir-incident zijn de zenuwen nog meer gespannen in Uganda. De donorgemeenschap in Kampala is ongerust over de recente evoluties en tikte Museveni afgelopen week op de vingers. ‘Wij zijn verontrust door de rapporten over toenemend verkiezingsgeweld en intimidatie door agenten van de regering’, verklaarde de Deense ambassadeur in naam van alle westerse donors. Ook het feit dat de verkiezingen, die normaal op 7 maart moesten plaatsvinden, op het laatste moment met vijf dagen werden uitgesteld, kwam de sfeer niet ten goede. Reden van het uitstel was dat op de kiesregisters ongeveer 1 miljoen namen voorkwam van personen die geen stemrecht hebben of al overleden zijn. Een bekend recept om verkiezingen te vervalsen.
Vraag is waarom Museveni zijn reputatie op het spel zet en zich een slecht verliezer toont nog voor duidelijk is wie gewonnen of verloren heeft. Veel heeft te maken met een recente peiling waaruit blijkt dat Museveni nog maar 47 procent van de stemmen zou krijgen, slechts vier procent meer dan Besigye en onvoldoende om de verkiezingen in de eerste ronde te winnen. En als er een tweede ronde komt, zeggen de meeste waarnemers, dan is de kans groot dat de andere oppositiekandidaten hun aanhang zullen oproepen om voor Besigye te stemmen.
Maar de belangrijkste reden voor de zure sfeer in het Museveni-kamp, is dat Besigye een oude strijdmakker is van de president. In de jaren tachtig vochten ze zij aan zij in de bushoorlog tegen Milton Obote en na de overwinning was Besigye een tijdje minister van Defensie. Hij gaat door als Museveni’s belangrijkste ideoloog en kent alle keukengeheimen van diens entourage. Ook de aangebrande gerechten. Want na zijn ministerschap was Besigye een tijdje adviseur van minister van Defensie Salim Saleh, Museveni’s broer die in allerlei corruptieschandalen verwikkeld is. Zo weet Besigye alles over de manier waarop Salim Saleh de oorlog in Congo gebruikte om massa’s goud naar Kampala te verslepen en zo schatrijk werd. ‘Vreemd,’ zei Besigye onlangs tijdens een verkiezingsmeeting, ‘Uganda is tegenwoordig een van de belangrijkste goudexporteurs en we hebben hier geen enkele goudmijn.’ De oppositieleider haalt regelmatig uit naar legerofficieren die zich in Congo hebben verrijkt en verklaarde dat hij, eenmaal verkozen, alle Ugandese troepen terug naar huis zal brengen. Een uitspraak die hem erg populair maakte en die mede verklaart waarom president Museveni vorige week besliste om 1500 militairen uit Congo terug te trekken.
MACHTIG VERKIEZINGSWAPEN
Omdat hij zoveel weet, heeft Besigye van de strijd tegen corruptie een machtig verkiezingswapen gemaakt. Nog voor hij zich officieel als presidentskandidaat had voorgesteld, publiceerde hij een pamflet waarin hij de wanpraktijken van Museveni’s bewind aan de kaak stelde en de regering omschreef als ‘ondemocratisch, dictatoriaal en kuiperig’. Besigye heeft trouwens al verklaard dat, wanneer hij de verkiezingen wint, onmiddellijk een corruptieonderzoek tegen Museveni en zijn medewerkers zal beginnen. ‘Als daaruit blijkt dat Museveni zijn handen in de schatkist heeft gestoken, zal hij gearresteerd worden en voor de rechtbank moeten verschijnen.’ Pikant detail is dat Besigye jarenlang Museveni’s lijfarts was. ‘Hij weet alles over de president, zelfs de bedgeheimen’, gaat een populair grapje dat waarschijnlijk niet ver van de waarheid is.
Zoals wel vaker gebeurt met broedertwisten, heeft de wederzijdse woede een breuk binnen de familie veroorzaakt. De zogenaamde Movement van Museveni – geen partij want partijen zijn verboden in Uganda – dreigt uit elkaar te vallen. Vroegere Museveni-aanhangers zijn naar Besigye overgelopen en in de pers verschijnen regelmatig berichten over Museveni-getrouwen die elkaar van verraad beschuldigen. Museveni’s rijk is in gevaar. ‘En dat is zijn eigen schuld’, zegt Charles Onyango-Obbo, directeur van de onafhankelijke krant The Monitor en een van de meest gerespecteerde waarnemers van de regio. ‘Besigye heeft zijn succes aan Museveni’s fouten te danken. Die heeft van zijn politieke beweging een gesloten monoliet gemaakt, gedomineerd door de Museveni-cultus. Museveni laat zich niet meer leiden door de wil van het volk maar door de wil van het leger en zijn familie.’
Muniini K. Mulera, een andere vooraanstaande commentator: ‘Ik herken Museveni niet meer. Toen hij aan de macht kwam, zei de oude Museveni letterlijk dat het gebrek aan respect voor de democratie een van de grootste Afrikaanse plagen was. En dat leiders onmiddellijk moeten opstappen als na verkiezingen blijkt dat het volk hen niet meer wil. Maar wat zegt de huidige Museveni? Letterlijk: dat hij niet bereid is om de macht over te dragen aan Besigye omdat die onbekwaam zou zijn. “Soms is de grondwet niet het beste instrument om het land te leiden”, zegt Museveni. Wat is onze president veranderd’, besluit Mulera. ‘De oude Museveni zou de huidige Museveni verafschuwen.’
Koen Vidal
