Factcheck: ja, 60 procent van de Belgen gelooft dat onze samenleving tegen 2050 op een islamitische samenleving zou kunnen lijken

In een aflevering van Terzake kruisten Christophe Busch (Hannah Arendt Instituut) en socioloog Mark Elchardus (VUB) de degens over het begrip ‘omvolking’. Volgens Elchardus zou 60 procent van de Belgen in een invulling van dat begrip geloven. Socialemediagebruikers vragen zich af waar dat cijfer vandaan komt. Het cijfer klopt, maar werd nooit gepubliceerd. Experts stellen zich wel vragen bij de conclusies die Elchardus eruit trekt en wijzen op het belang van nuance.

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Op maandag 22 januari 2024 organiseerde het VRT-duidingsprogramma Terzake een gesprek over ‘omvolking’. Dat gebeurde nadat Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken het woord in de mond had genomen tijdens de nieuwjaarsreceptie van zijn partij.

Die avond gingen socioloog Mark Elchardus (VUB) en Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut, over dat begrip in debat. Volgens Elchardus zou 60 procent van de Belgen geloven in een bepaalde invulling van ‘omvolking’. ‘Ze begrijpen daaronder dat we tegen 2050 eigenlijk een islamitische samenleving zullen zijn’, licht hij zijn stelling toe (13:22). Hij geeft in de aflevering geen exacte bron voor dat cijfer en zijn stelling wordt niet ter discussie gesteld. 

Op sociale media circuleren clips van de uitzending van Terzake (hier, hier). In die clips is niet altijd duidelijk over welke invulling van het begrip ‘omvolking’ op dat moment gesproken wordt. Sommige socialemediagebruikers stellen het cijfer dat Elchardus aandraagt bijgevolg ter discussie.

Van nazitheorie naar het Europees Parlement

De aflevering snijdt het onderwerp aan met een uiteenzetting over wat ‘omvolking’ is en waar het begrip vandaan komt (07:31). ‘De nazi’s gebruikten het al in hun propaganda’, steekt de journalist die aangeduid is om historische duiding te geven van wal. 

‘Vandaag heeft het woord omvolking een andere betekenis, namelijk dat de witte bevolking bewust zou vervangen worden door niet-witte immigranten’, gaat ze verder. ‘Het woord omvolking impliceert voor veel gebruikers dan ook een “doelbewustheid”.’

Het gebruik van het begrip ‘omvolking’ door Van Grieken kent een lange voorgeschiedenis. Antwerps Vlaams Belang-kopstuk Filip De Winter schreef in 2022 een boek over de theorie. Hij haalde de mosterd voor zijn boek vooral bij de Franse denker Renaud Camus en zijn theorie over ‘Le Grand Remplacement‘. Die theorie stelt dat de oorspronkelijke bevolking van Europa planmatig wordt vervangen door migranten.

Ook andere politici namen het woord reeds in de mond. Zo greep de Hongaarse premier Viktor Orbán ernaar tijdens een toespraak in juli 2023. Maar het bekendste voorbeeld is ongetwijfeld de toespraak van Walter De Donder, burgemeester van Affligem en toenmalig kandidaat-voorzitter voor CD&V (2019). 

In het Europees Parlement leidde het gebruik van het woord ‘omvolking’ door Europarlementslid Tom Vandendriessche (Vlaams Belang) onlangs nog tot een rel. Er wordt momenteel onderzocht of het gebruik van dat woord geen inbreuk op het intern reglement van het Europees Parlement betekent.

‘Omvolking’ als synoniem voor islamisering

Volgens Elchardus kan dat woord op meer slaan dan die complottheorie alleen. In de aflevering van Terzake licht hij toe welke twee betekenissen het nog kan hebben (12:22). Zo kan het volgens Elchardus gebruikt worden als synoniem voor ‘massamigratie’, het idee dat de migratie van andere delen van de wereld naar België op ‘massale schaal’ gebeurt. 

Maar het kan volgens Elchardus ook slaan op het eindpunt van dat proces van ‘massamigratie’. ‘Een aantal mensen zegt: waarschijnlijk zal dat eindigen met een toename van de moslimbevolking in ons land, met een politieke overmacht, waardoor er zich hier een islamitische samenleving vormt.’ Volgens Elchardus zou maar liefst 60 procent van de Belgische bevolking die gedachte aanhangen. 

Het cijfer van Elchardus gaat dus niet om mensen die geloven in de complottheorie dat er bewust aangestuurd wordt op een demografische evolutie, maar wel over een schrikbeeld over het eindpunt van die veranderingen.

‘Nagenoeg zeker’ en ‘waarschijnlijk’

We bellen Elchardus op om hem te vragen naar het onderzoek waar hij zijn stelling op baseert. Volgens hem komt die 60 procent uit het onderzoek Op zoek naar het maatschappelijk draagvlak voor migratie van Randstad Research uit oktober 2022. Randstad is een Nederlands bedrijf voor uitzendwerk en hr-diensten. We vinden het onderzoek terug op de website van het bedrijf.

Volgens Randstad zelf toont het onderzoek aan dat ‘de gemiddelde Belg genuanceerd is over migratie’. ‘De strafste conclusie van onze studie is dat de gemiddelde burger er een redelijk mature, genuanceerde visie op migratie op nahoudt’, stelt socioloog Jan Denys, die het onderzoek voor zijn werkgever Randstad Research uitvoerde.

In het document is echter nergens sprake van omvolking of die 60 procent waar Elchardus naar verwijst. Na een tweede gesprek met Elchardus blijkt dat de resultaten voor die stelling bestaan, maar niet gepubliceerd zijn. Volgens Elchardus was de exacte stelling: ‘Sommige mensen spreken van omvolking. Zij geloven dat ten gevolge van de migratie van de laatste vijftig jaar ons land na 2050 in grote mate een islamitisch land zal zijn, sterk zal gelijken op de landen van Noord-Afrika of het Midden-Oosten.’

Elchardus meent dat 21 procent van de ondervraagden die stelling beantwoordde met ‘nagenoeg zeker’, 39 procent achtte het ‘waarschijnlijk’. Volgens de rest van de respondenten was die stelling ‘nagenoeg onmogelijk’ of ‘eerder onwaarschijnlijk’.

Denys bevestigt wat Elchardus over zijn onderzoek beweert: ‘We zijn als bedrijf het meest geïnteresseerd in economische migratie. De vraag naar ‘omvolking’ was dus niet de kern van ons onderzoek. We waren zelf ook verrast door dat cijfer. Als we het gepubliceerd hadden, was de kans groot dat de media zich gingen fixeren op dat specifieke cijfer.’

In het samennemen van twee categorieën om zo tot de som van 60 procent te komen ziet Denys geen graten. ‘Dat gebeurt meestal tijdens de analyse van zulke resultaten’, verduidelijkt hij. Hij geeft toe dat er geen middencategorie aanwezig was, waardoor mensen gedwongen werden om positie te kiezen. Maar dat is volgens Denys geen methodologische fout.

Andere wetenschappers nuanceren 

We gaan te rade bij andere experts, met de vraag of het op basis van die resultaten correct is te stellen dat 60 procent van de Belgen gelooft in een bepaalde invulling van het begrip ‘omvolking’.

Politicoloog Peter Van Aelst (UAntwerpen) deed zelf geen onderzoek naar de stelling die Elchardus opwierp, maar wel naar het complotdenken rond ‘omvolking’. Dat betekent dat de elite bewust zou aansturen op het ‘vervangen’ van de oorspronkelijke (Belgische) bevolking. ‘De cijfers voor het geloof in die andere invulling van het begrip ‘omvolking’ schommelen tussen de 21 en de 27 procent, afhankelijk van de exacte vraagstelling’, vertelt hij. Dat is volgens hem nog altijd heel veel. ‘Het aandeel mensen dat gelooft dat migratie een bewuste strategie is, is aanzienlijk’, vindt Van Aelst. De vraag van Elchardus peilt volgens hem eerder naar angst: ‘Islamofobie is nog iets anders dan complotdenken.’

Ook socioloog Stijn Oosterlynck (UAntwerpen) wijst op mogelijke problemen bij het gebruik van het begrip ‘islamitische samenleving. ‘Bedoelen mensen daarmee een numerieke meerderheid van moslims, meer moskeeën, meer mensen die zich uiten als moslim, een groter aanbod aan mediterrane keuken, meer politici met een moslimachtergrond, een beleid in overeenstemming met de islam, een herwaardering van het familieleven?’ vraagt hij zich af. 

‘Zo’n surveyvraag geeft weinig inzicht in wat mensen denken en al helemaal niet over hoe mensen zullen handelen. Samenlevingen passen zich voortdurend aan wanneer hun omgeving verandert door bijvoorbeeld migratie. Dat gebeurt wederzijds en in alle richtingen’, vervolgt Oosterlynck. Volgens hem is het de taak van wetenschappers als Elchardus om aan te tonen dat wat een deel van de bevolking denkt niet aansluit bij wat wetenschappers weten over samenlevingen die door migratie veranderen, maar in de plaats nuance aan te brengen.

Elchardus geeft zelf toe dat het cijfer over waarschijnlijkheid niet bewijst dat 60 procent ook effectief bang is voor zo’n scenario. ‘Maar in andere onderzoeken zie je wel dat wie iets bedreigend vindt, het ook vaak waarschijnlijk acht’, voegt hij toe. ‘Er zullen altijd individuen zijn die ervan afwijken, maar statistisch is er een relatie’, maakt hij zich sterk.