De klauwen van het militair apparaat in Egypte

Veldmaarschalk Al-Sisi kondigde in Egypte zijn presidentiële kandidatuur aan. Vorig jaar leidde de militaire topman nog een omstreden machtsgreep tegen oud-president Mohammed Morsi, maar met zijn kandidaatstelling lijkt de veldmaarschalk goed op weg om de macht van het leger over het land te consolideren.

Wanneer de vroegere president Mohammed Morsi na zijn verkiezing in 2012 een reeks hooggeplaatste militairen de laan uitstuurde, werd deze zet ontvangen als een grote stap vooruit. Voor zijn aantreden hadden de militairen (onder leiding van veldmaarschalk Hussein Tantawi) de macht immers stevig in handen genomen. Weinigen hadden dan ook verwacht dat Morsi erin zou slagen het toenmalige militair gezag te ontbinden. Dat gebeurde toch, maar evenwel niet zonder enige concessies.

Zo duidde Morsi kort na zijn verkiezing generaal al-Sisi aan als de nieuwe minister van Defensie van het land. Wanneer de generaal nog geen jaar later de macht over het land grijpt wordt wederom duidelijk hoe sterk het militair instituut in Egypte is. Met de recente presidentiele kandidatuur van al-Sisi lijkt de invloed van de Strijdkrachten zich overigens alleen maar dieper te graven in het beenmerg van de Egyptische samenleving.

Grondwettelijke privileges

Een gematigd optimisme waaide door de Westerse media toen een herziende versie van de Egyptische grondwet begin december werd goedgekeurd. Vooral op het vlak van sociale -en culturele rechten werd er voorzichtig vooruitgang geboekt. Onder meer de vrouwen en de christelijke minderheid in het land zagen zo een vergroting van hun rechten gerealiseerd (tenminste op papier). Eveneens kende het toepassingsgebied van de islamitische shariawetgeving een opmerkelijke inkrimping. Deze verbetering kwam er evenwel niet zonder enige kost want voor het leger betekende de grondwetsherziening een substantiële machtsuitbreiding.

Zo werd onder meer bepaald dat de defensieminister de komende twee legislaturen uit hogere militaire rangen moet komen. Verder verwijderde de nieuwe grondwet quasi alle transparantie over de budgetten van het leger. Niet alleen zijn haar financiën vrijgesteld van parlementair toezicht, maar voortaan wordt het budget van het leger in de begroting door slechts “één enkel cijfer” weergeven. Aan de eis van vele activisten om een einde te stellen aan het gebruik van de militaire rechtbanken werd eveneens voorbij gekeken. Bijgevolg blijft het duistere militair rechtswezen ook in de toekomst aanwendbaar.

Militaire macaroni

De macht van het leger gaat echter verder dan stijve juridische bepalingen want ook in de Egyptische economie is haar invloed alomtegenwoordig. Maar liefst vijfentwintig tot veertig procent van de economie zou zo in handen zijn van het legerapparaat. Militaire bedrijven die pasta, water of butaanflessen produceren? In Egypte kan het allemaal.

Door de controle over de commerciële ondernemingen vergaart het leger een enorme macht. Het levert de strijdkrachten niet enkel enorme sommen geld op; tegelijkertijd controleren ze hiermee vitale segmenten van de Egyptische economie. Een rechtsnorm die bepaalt dat het leger grondeigendom in beslag kan nemen voor de “bescherming van de natie” wordt daarenboven geregeld aangegrepen voor nieuwe investeringen.

Zij die hopen op een spoedige verbetering bijten in het zand want volgens een rapport van de Amerikaanse krant The Washington Post zou het Egyptische leger recentelijk haar macht over de economie enkel vergroot hebben. Bovendien zou het haar zinnen nu ook op de ontwikkeling van het oh-zobelangrijke Suez kanaal.

Op de grond

Dat het leger onder het volk een enorme aanhang geniet werd vorig jaar duidelijk toen miljoenen Egyptenaren Sisi’s machtsovername steunde. De gigantische volkse opkomst kwam evenwel niet uit te lucht gevallen. Drie belangrijke verklaringen duiden de populariteit van het Egyptische leger.

Vooreerst wordt de liefde voor de Strijdkrachten reeds vanop het kinderbedje ingelepeld. Schoolgaande kinderen wordt verteld dat Egyptenaren sinds de oudheid een militair natie zijn, en ook de vroegere presidenten (en ex-officieren) Gamal Abdel Nasr en Answer Sadat worden opgehemeld in de lessen geschiedenis. Dat de geschiedenisvertelling lang niet altijd accuraat is illustreert de lokale interpretatie van de Yom Kippuroorlog (die Egypte in 1973 tegen Israël voerde). Ondanks het verlies dat Egypte in deze oorlog leidde, vinden er jaarlijks grote vieringen plaats om het geclaimde zegevieren van de Egyptenaren te herdenken. Ook de “Zes Oktober Stad” die net buiten Cairo gelegen is dankt zijn naam aan een het welslagen van de Egyptenaren tijdens deze krijgstocht uit ’73.

Een tweede belangrijke factor zijn de media. Door het gebrek aan een onderwijs dat kritisch denken stimuleert hebben de media in Egypte altijd al een belangrijke rol gespeeld in de politieke ideevorming. En, sedert enkele maanden staat net een groot deel van hun berichtgeving in functie van de politieke campagne van het militair bestel. Hierbij worden ze veelvuldig bijgestaan door allerhande bekendheden; van gegoede zakenlui en linkse politici tot invloedrijke islamitische geleerden en afgevaardigden van de koptische kerk.

Een derde reden is de wijdverspreide wanhoop in het land. Met een schuchtere economische groei, een falende Egyptische pond en angst voor religieus extremisme lijken vele Egyptenaren vandaag voorstander van een “sterk” regime. Dat de waarden van dergelijk regime botsen met de democratische idealen pakken vele Egyptenaren er deze dagen graag bij.

In tussentijd nestelt het militair gesteunde bewind zich diep in de samenleving en worden opstandelingen hardhandig de mond gesnoerd. Veruit het merendeel van de oproermakers zijn aanhangers van de afgezette president Morsi, maar ook een minderheid van ‘revolutionairen’ trotseert een soortgelijke onderdrukking. Drie jaar na het aftreden van Hosni Mubarak wordt een terugkeer naar een autoritaire staat zo nagenoeg onafwendbaar, en met de militairen aan de hendels van de maatschappelijke factorij lijkt de oogst van de Arabische lente in Egypt stilaan sterk op een genetisch gemanipuleerd goedje.

Johannes Makar, student Beleidseconomie en Arabistiek en Islamkunde aan de KU Leuven