Heeft de Duitse bondskanselier Angela Merkel haar koers nu gewijzigd of niet? Dat is een jaar na het begin van de zogenaamde vluchtelingencrisis voor velen niet meer zo duidelijk. ‘We moeten de mensensmokkelaars doeltreffend bestrijden. We kunnen ons toch niet onderwerpen aan maffiose structuren?’
We hebben de indruk dat de irritatie groot is in Duitsland. Soms lijkt de sfeer echt vergiftigd. Hoe ervaart u dat?
ANGELA MERKEL: Ik ervaar twee dingen. Heel wat burgers die willen weten waarom wij ons beleid voeren en die openstaan voor argumenten. Maar overal waar ik kom, stuit ik ook op een minderheid van mensen die niet willen luisteren en die – zacht uitgedrukt – uitsluitend hun eigen mening willen verkondigen. Zo is dat nu eenmaal. Maar dat weerhoudt me er niet van om altijd opnieuw te proberen mijn beleid te verklaren.
Maar u stelt ook vast dat de agressie in het laatste jaar dramatisch is toegenomen?
MERKEL: Ja, dat is onbetwistbaar zo.
U bent ook heel vaak het persoonlijke mikpunt van die agressie?
MERKEL: Ja, natuurlijk. Ik ben de bondskanselier bij wie uiteindelijk alles samenkomt. Maar ik ken dat ook al uit de tijd dat ik minister van Milieu was, toen er over de kernenergie werd gediscussieerd. Ik ben daar goed tegen bestand.
Wat nu gebeurt, gaat toch veel verder?
MERKEL: We moeten niet altijd denken dat het vandaag helemaal anders is dan vroeger. De discussies zijn door de sociale media scherper geworden en meer mensen nemen eraan deel. Maar dat behoort juist ook tot de democratie vandaag de dag.
Heeft die irritatie niet te maken met de grote tegenstrijdigheden in het beleid? Een recente enquête wijst uit dat de helft van de Duitsers denkt dat u uw vluchtelingenbeleid gewijzigd hebt. De andere helft denkt het tegendeel. Hebt u uw beleid nu veranderd of niet?
MERKEL: Natuurlijk leven we in een andere tijd dan in de late zomer van afgelopen jaar, want er werden belangrijke maatregelen genomen, ook door mij. Ik had bijvoorbeeld al heel vroeg het plan opgezet om met Turkije te praten. Al in augustus 2015 dacht ik erover na hoe we dat voor elkaar konden krijgen. Politiek betekent altijd ook verandering, maar in wezen is mijn beleid constant gebleven.
Ten eerste gaan we humaan om met mensen die in nood verkeren omdat ze met oorlog en terrorisme af te rekenen hebben. We helpen hen. Ten tweede kunnen we niet tolereren dat illegale migratie, die door smokkelaars gecontroleerd wordt, mensen in levensgevaar brengt of de rol van de staat als ordehandhaver in het gedrang brengt. Ten derde heb ik er altijd op gelet dat Europa ook in de vluchtelingenpolitiek het principe verdedigt dat voor onze burgers, overeenkomstig Schengen, het vrije personenverkeer van kracht blijft. Naast de Europese muntunie en de binnenmarkt is dat voor mij een grondslag van de Europese samenleving.
Dat brengt ons automatisch bij het thema van de Europese buitengrenzen, die beschermd moeten worden, en bij de oorzaken van de vluchtelingenstromen, die we moeten aanpakken. En ten slotte ben ik nog altijd de mening toegedaan dat diegenen die bescherming genieten sneller geïntegreerd moeten worden. Wie geen bescherming nodig heeft, moet terugkeren en desnoods uitgewezen worden.
Dat weet men toch al zeer, zeer lang.
MERKEL: In 2005 heb ik de dienst migratie in de bondskanselarij ondergebracht, omdat bleek dat de integratie de afgelopen decennia niet optimaal geslaagd was. We hebben altijd geweten dat wie geen permanent verblijfsrecht heeft sneller en consequenter naar zijn geboorteland teruggebracht moet worden. Maar dat werd niet goed in de praktijk gebracht.
Verheugt u zich erover dat de Balkanroute gesloten werd?
MERKEL: Ik heb onlangs in Wenen nog eens gezegd dat de sluiting van de Balkanroute ertoe bijgedragen heeft dat er minder vluchtelingen in Duitsland arriveerden. Maar dat er minder vluchtelingen naar Europa komen, werd vooral mogelijk gemaakt door het akkoord tussen de EU en Turkije. Als u mij dus vraagt of de sluiting van de Balkanroute het probleem opgelost heeft, zeg ik in alle duidelijkheid: nee. In de weken voor het akkoord tussen de EU en Turkije tot stand kwam, leidde die sluiting er weliswaar toe dat er minder vluchtelingen in Duitsland aankwamen, maar in plaats daarvan kwamen er wel 45.000 in Griekenland aan.
U had destijds kritiek op de sluiting.
MERKEL: Inderdaad. De vraag is: bekijk ik het geheel vanuit het perspectief van de Duits-Oostenrijkse grens, of bekijk ik het geheel vanuit het Europese en een Europa overstijgend perspectief? Diegenen die vooral naar de Duits-Oostenrijkse grens kijken, vroegen: waarom kan mevrouw Merkel geen kennis nemen van het feit dat er minder vluchtelingen komen? Maar ik heb daarvan uitdrukkelijk kennis genomen. Tegelijk had ik echter kritiek op het feit dat Griekenland geen deel uitmaakte van dat besluit en dat daar in enkele weken 45.000 mensen zijn gestrand. Als je dat zou extrapoleren naar het Duitse bevolkingscijfer, zouden het er in Duitsland 360.000 geweest zijn, dus bijna dubbel zoveel als we er in de moeilijkste maand november hadden. Daaruit blijkt: alleen het akkoord tussen de EU en Turkije levert een duurzame oplossing op.
U hebt recent over fouten gesproken. U hebt gezegd dat u de tijd graag een paar jaar terug zou draaien. Hebt u eigenlijk ook na september 2015 fouten gemaakt, of alleen voordien?
MERKEL: Natuurlijk kun je je afvragen of het zo veel weken moest duren voor we greep kregen op de problemen. Maar als ik terugblik op wat we in twaalf maanden gerealiseerd hebben, is dat toch aanzienlijk. De federale staat, de deelstaten, de gemeenten en natuurlijk honderdduizenden burgers hebben ongelooflijk hard gewerkt en heel veel bereikt.
Als ik over fouten spreek, dan bedoel ik daarmee het hele systeem van de Europese vluchtelingen- en migratiepolitiek, dus de manier waarop Europa zich gedurende vele jaren tegenover vluchtelingen en migranten heeft gedragen. Voor de tekortkomingen van de zogenaamde Dublinregeling (wet die zegt dat de EU-lidstaat waarlangs een vluchteling de EU binnenkomt het asielverzoek moet behandelen, nvdr.) is ook Duitsland medeverantwoordelijk. Want jaren geleden hebben we ons ertegen verzet dat de bescherming van de buitengrenzen geëuropeaniseerd zou worden. En destijds wilden we ook de verdeelquota niet die we nu graag voor alle lidstaten zouden hebben.
Wat is dan het strategische doel van uw vluchtelingenbeleid, nu de fase van het improviseren voorbij is?
MERKEL: Het doel is ten eerste om de zakelijke basis van de netwerken waaruit de mensensmokkelaars bestaan, te ontmantelen. Ten tweede moeten we denken aan de mensen die naar ons toe vluchten, vooral aan de mensen die komen uit burgeroorlogsgebieden zoals Syrië en Irak. In dat opzicht heeft Europa een humanitaire verantwoordelijkheid, maar ook een duidelijk belang, omdat we buren van Syrië zijn. Daarbij komt een vraag die strategisch van kapitaal belang is: hoe gaan we in de toekomst om met ons Afrikaanse buurcontinent? Daaruit vluchten de mensen niet alleen voor de oorlog. Er spelen ook economische motieven mee, wat je kunt opmaken uit het feit dat slechts zeer weinig mensen uit Afrika als vluchtelingen erkend worden. Hoe bereiken we dus een redelijk evenwicht met het Afrikaanse continent? Op een manier dat mensen in hun geboorteland weer kansen voor zichzelf kunnen waarnemen en niet denken dat de enige oplossing erin bestaat naar Europa te vluchten.
Bestaat het doel van uw vluchtelingenbeleid erin om zo weinig mogelijk vluchtelingen in Duitsland te hebben?
MERKEL: Ik wil niet met gekruiste armen toekijken als mensen in de onwaardigste omstandigheden of zelfs, zoals in Irak en Syrië, in extreem levensgevaar moeten leven. Het resultaat moet zijn dat de illegale migratie ingedijkt wordt en dat er veel minder vluchtelingen naar ons toe komen. Het gaat erom een passend evenwicht te vinden. Naar Europa komen, is beslist niet voor iedereen de beste oplossing. Maar het kan voor sommigen goed zijn als ook Europa zijn verantwoordelijkheid op zich neemt.
Vroeger hield een kordon van stabiele dictaturen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten de vluchtelingen in zekere mate op afstand.
MERKEL: Juist.
En nu bent u van plan om met een reeks landen akkoorden te sluiten naar het voorbeeld van het verdrag met Turkije, akkoorden die ons de vluchtelingen van het lijf moeten houden. Wat is het verschil?
MERKEL: Het verschil is dat Duitsland zich in positieve zin mengt in wat daar gebeurt met de vluchtelingen. Onze afspraken zijn niet bedoeld om tegen een regeringshoofd simpelweg te kunnen zeggen: hou ons die mensen van het lijf. Veeleer impliceert zo’n overeenkomst dat de vluchtelingen in de partnerstaat een redelijk menswaardig leven hebben.
Waarom moeten de Duitsers zich plots zo veel meer interesseren voor Arabieren en Afrikanen?
MERKEL: Omdat het probleem nu ook voor onze deur staat. Duitsland werd vroeger nooit op die manier met die kwestie geconfronteerd, maar Italië wel, en Spanje ook. We waren het grootste deel van de tijd gewoon tevreden dat er geen vluchtelingen kwamen. Toen echter in de jaren negentig zeer veel vluchtelingen uit de westelijke Balkan naar Duitsland kwamen, hebben we hen ook goed behandeld. Maar we hebben velen van hen later ook teruggestuurd, toen de Balkan gestabiliseerd kon worden.
Hoe kan men landen in Afrika en Arabië stabiliseren zonder daarmee tegelijk de dictaturen te stabiliseren die daar meestal heersen?
MERKEL: Het gaat absoluut niet alleen om dictaturen. Landen zoals Ghana en Nigeria waren jarenlang zonder meer voorbeelden van een positieve ontwikkeling. Bovendien behoren de migranten uit Afrika niet noodzakelijk tot de armsten in hun land. Uit Niger bijvoorbeeld, dat voor vluchtelingen een transitland is, komen er haast geen mensen naar ons toe. Waarom niet? Omdat de strijd voor het dagelijkse leven daar zo hard is dat zich slechts weinigen een vlucht kunnen permitteren. Maar het is ook duidelijk dat we er niet overal in zullen slagen onze ideeën over democratie meteen voor honderd procent te realiseren. Dat zal een proces van lange duur zijn.
Je zou ook kunnen zeggen: de regeringen daar moeten er zelf maar hun hoofd over breken waarom zo veel mensen vluchten. Het is ook hun verantwoordelijkheid om dat te voorkomen. Wat gaat ons dat aan?
MERKEL: Het gaat ons aan, die mensen komen immers naar Europa. Ik geloof niet dat we dit probleem weer kunnen wegmoffelen door het te negeren of door ons af te schermen. Ik ben een realist. Dus rijst de vraag: wat zijn onze belangen, door welke waarden laten we ons leiden en wat betekent dit voor onze omgang met de Afrikaanse landen? Als men uw logica zou volgen, zou je je ook kunnen afvragen waarom we ons eigenlijk nog ontwikkelingshulp permitteren. We zouden kunnen zeggen dat de armoede toch hún zaak is. Maar we engageren ons in het ontwikkelingswerk omdat we denken dat het onze verantwoordelijkheid is en dat we er belang bij hebben ertoe bij te dragen dat mensen ook in andere delen van de wereld menswaardig leven. In de tijd van de Duitse deling heeft de Bondsregering zich ook altijd voor visa en reispassen en kerstmisregelingen ingezet. Ze wist toen ook niet of ze de implosie van de dictatuur in de DDR nog zou meemaken. Ik weet dat die vergelijking natuurlijk niet helemaal opgaat…
Omdat de Oost-Duitsers ondubbelzinnig tot de Duitsers behoorden.
MERKEL: Heel juist. Wij vormen één natie en we voelden de deling veel meer aan omdat ze dwars door onze families liep. Maar uit de globalisering kunnen we toch leren dat wij in zekere zin allemaal met elkaar verbonden zijn. Door de globalisering worden de mensen almaar mobieler, en ze overschrijden ook continenten. Dus moeten we ons daarmee bezighouden.
Houdt globalisering ook in dat we ons even verwant moeten voelen met een Senegalees als met een Oost-Duitser?
MERKEL: Nee. U bent overigens met een Oost-Duitse aan het praten. Maar afgezien daarvan: we kunnen natuurlijk niet met elke mens ter wereld een even intense relatie ontwikkelen als tussen familieleden die tussen Oost- en West-Duitsland verdeeld waren. Maar ik ben ervan overtuigd dat onze veiligheid, ons leven in vrede en onze duurzame ontwikkeling niet los gezien kunnen worden van de levensomstandigheden van mensen die ver weg van ons wonen. We voelen dat allemaal aan. Om die reden sluiten we internationale akkoorden over het klimaat en daarom zijn er mondiale ontwikkelingsdoeleinden zoals de agenda 2030. Ik geef u een voorbeeld. In de regio van het Tsjaadmeer zijn er enorme waterproblemen en daardoor heerst er ook politieke instabiliteit. Dat wil niet zeggen dat iedereen die daar in de problemen raakt als vluchteling naar Europa kan komen. Maar het moet ons toch interesseren of elf miljoen mensen daar nog een basis hebben om te leven of niet? Als het Tsjaadmeer almaar verder verschrompelt, hebben uiteindelijk alleen Boko Haram en andere terroristen in die regio daar baat bij. En zo komt dat thema weer bij ons terecht. Ik wil een preventieve en anticiperende politiek voeren.
U zegt dat de heel armen niet eens naar Europa komen omdat ze daarvoor de middelen niet hebben, maar veeleer degenen die al iets hebben. Waarom zouden er dan op de duur minder mensen naar hier komen, als meer mensen het daar beter hebben?
MERKEL: Daarom moeten we de georganiseerde mensensmokkelaars doeltreffend bestrijden. We kunnen ons toch niet afhankelijk maken van het aantal mensen dat in staat is smokkelaars te betalen? We kunnen ons toch niet helemaal onderwerpen aan maffiose structuren? Daarom moeten we proberen om tenminste ter plaatse een ontwikkelingsperspectief, een uitzicht op ontwikkeling te creëren. We weten dat de meeste mensen in de nabijheid van hun gezinnen willen blijven wonen, in vertrouwde structuren, daar waar hun eigen taal gesproken wordt. Ik zie het als onze opgave de strijd van andere staten tegen de smokkelaars te steunen.
Ervoor zorgen dat het de mensen in Afrika zo goed gaat dat ze niet langer naar hier willen komen: dat lijkt ons een enorme opgave.
MERKEL: Dat klopt, maar er is iets fundamenteel veranderd. Twintig jaar geleden waren de mensen daar in de regel nog armer. Maar ze konden niet zo goed zien hoe wij leefden, ze konden niet vergelijken. En ze konden niet zo gemakkelijk weg. De digitalisering zorgt voor een groot verschil. Nu kan vrijwel iedereen zich overal informeren over elke plaats ter wereld. Als je ziet hoe het er ergens anders toegaat, worden ook de wensen sterker. Dan komen gezinnen op het idee om ten minste één familielid te sturen naar de plek waar men een zeker inkomen kan verwerven, een inkomen waar dan misschien de hele familie beter van wordt. Zoals de mensen in de wereld steeds beter over ons op de hoogte zijn, zo moeten wij ons omgekeerd meer met hen bezighouden. We moeten veel meer over Afrika en de Arabische wereld leren. Stabiliteit in onze landen is ook afhankelijk van de vraag of we hoop kunnen geven. Anderzijds moeten we ook informatie geven over het feit dat de schijnbaar zo snelle en simpele weg naar een beter leven helemaal niet automatisch tot zo’n beter leven leidt. Wij moeten mensen helpen als ze vluchten voor oorlog en vervolging, en nog meer moeten we hen bijstaan opdat ze in of dicht bij hun geboorteland kunnen blijven.
Zou u zeggen dat het Westen ook moet helpen omdat het medeschuldig is aan de situatie in Afrika?
MERKEL: Schuldvragen zijn een eindeloos, maar weinig productief onderwerp. Dat is voor mij geen leidraad. We zouden nu eindeloos kunnen praten over de slavernij, waarvoor de Amerikanen en anderen verantwoordelijk zijn, en ook over de fouten van het Europese kolonialisme. Een ding is zonneklaar: de hele westerse wereld heeft Afrika in vroegere tijdperken beroofd van ontwikkelingskansen, en dat gedurende eeuwen. Als u nagaat op welke manier de grenzen in Afrika getrokken zijn, moet u toegeven dat dit in veel gevallen ten minste een zware last is voor de huidige ontwikkeling. Grenzen werden getrokken volgens de belangen van de Europeanen en op basis van de vindplaatsen van grondstoffen, en niet volgens het criterium of volken en stammen samenleven en of daaruit homogene staten kunnen ontstaan. Natuurlijk groeit daaruit een verantwoordelijkheid voor ons. Maar dat ontslaat geen enkele Afrikaanse politicus van de plicht om een goede, zuivere en transparante politiek voor zijn bevolking te voeren. De Afrikaanse burgermaatschappijen worden steeds zelfbewuster en claimen dat steeds meer.
Nu bent u op de eerste plaats rekenschap aan het Duitse volk verschuldigd, en niet aan de Afrikaanse volken.
MERKEL: Exact. Mijn ambtseed heeft betrekking op het welzijn van Duitsland, en dat betekent dan ook dat het welzijn van Duitsland niet duurzaam te bereiken valt als ik me alleen maar op het welzijn van Duitsland concentreer. Dat is immers ook duidelijk. Als ik er als Duitse bondskanselier voor wil zorgen dat het goed gaat met Duitsland, dat de Europese Unie bijeenblijft, moet ik me er ook om bekommeren dat het er in Europa’s buurlanden zo toegaat dat de mensen daar hun geboorteland ook als dusdanig kunnen aanvoelen. In onze tijd betekent dat concreet dat we ons op een nieuwe manier met Afrika moeten bezighouden. Zo is dat in de eenentwintigste eeuw.
Meer in Afrika investeren, het nabuurschap aanvaarden, de schuld toegeven. Als Willy Brandt gezegd zou hebben wat u nu allemaal zegt, zou de halve republiek tot tranen geroerd geweest zijn. Bij hem ging het om medeleven. Gaat het bij u ook om medelijden?
MERKEL: Ik handel niet uit medelijden. Ik handel vanuit mijn eigen waarden, en vanuit de waarden en belangen van Europa. Als we ons mensbeeld serieus nemen, kan de aanspraak op de onaantastbaarheid van de menselijke waardigheid niet eindigen aan de Duitse staatsgrenzen – en ook niet aan de Europese buitengrenzen. Natuurlijk kunnen we nu niet van de ene dag op de andere de hele wereld in een betere plek veranderen. Maar we moeten realistisch genoeg zijn om te zeggen dat ook het welzijn van Afrika de Duitse belangen ten goede komt.
DOOR BERND ULRICH EN TINA HILDEBRAND – ©Die Zeit
‘Ik ben ervan overtuigd dat je onze veiligheid niet los kunt zien van de levensomstandigheden van mensen die ver weg van ons wonen.’
