Zijn pleidooi voor een wereld zonder kernwapens, als was hij een kandidate van de Miss Worldverkiezingen, leverde hem de Nobelprijs voor de Vrede op. Nu moet hij die visie in daden omzetten, maar daarbij stuit hij op zwaar verzet van nucleaire haviken in het Pentagon en daarbuiten.

De menigte in Praag juichte en applaudisseerde toen president Barack Obama een jaar geleden verkondigde dat de Verenigde Staten zich zouden inzetten voor een wereld zonder kernwapens. ‘Het bestaan van duizenden kernwapens is de gevaarlijkste erfenis van de Koude Oorlog’, zei Obama. ‘Wij zullen de rol van kernwapens in onze nationaleveiligheidsstrategie verkleinen en we roepen anderen op hetzelfde te doen.’ Obama voegde eraan toe niet naïef te zijn: ‘Dit doel zal niet snel bereikt worden – misschien niet tijdens mijn leven. Het zal geduld en doorzettingsvermogen vergen.’

Binnenkort komt Obama met de zogenaamde Nuclear Posture Review (NPR), een blauwdruk van het Amerikaanse nucleaire beleid voor de komende vijf tot tien jaar. Bill Clinton en George W. Bush gingen hem al voor in respectievelijk 1994 en 2002. Die rapporten waren geheim, maar toch lekten elementen ervan uit. Zo wou Bush kernwapens breder inzetbaar maken en ook nieuwe kernwapens ontwikkelen, zoals de zogenaamde bunker busters om ondergrondse doelen op te blazen. Het plan raakte nooit door het Congres.

Obama’s nucleaire strategie wil breken met het Bushtijdperk door het aantal kernwapens te reduceren en geen nieuwe kernwapens te ontwikkelen. Toch is het de vraag in hoeverre hij kan voldoen aan de verwachtingen die werden opgeroepen door zijn toespraak in Praag.

Vertraging

Al lang voordat Obama president werd, droomde hij van een wereld zonder kernwapens. In 1983, tijdens de hoogtijdagen van de Koude Oorlog, schreef hij als student aan Columbia University in een studentenblad het artikel ‘Breken met de oorlogsmentaliteit’. Daarin pleitte hij voor de vermindering van kernwapenarsenalen en gebruikte hij de frase ‘kernwapenvrije wereld’. Ook als senator hield hij zich met nucleaire ontwapening bezig. Nog voordat Obama tot president was verkozen, zei hij tegen een jubelende menigte in Berlijn dat ‘nu het moment gekomen was om de wereld kernwapenvrij te maken’. Tijdens zijn State of the Union afgelopen januari herhaalde hij dat.

De werkelijkheid is weerbarstiger. De deadline voor het indienen van de NPR bij het Congres verschoof meermaals: van december 2009 naar januari 2010 en vervolgens naar begin maart. Nu is er geen vaste deadline meer, maar in mei vindt in New York de toetsingsconferentie van het non-proliferatieverdrag plaats, met als doel het aantal kernwapens wereldwijd te beperken. De NPR zou wel eens de voornaamste bijdrage van de Amerikanen aan deze conferentie kunnen zijn. Als Obama een kernwapenvrije wereld wil, zal Amerika het voortouw moeten nemen. De NPR zal duidelijk moeten maken welke concrete stappen de VS hiertoe zullen nemen. Aan de andere kant vindt Obama, zo zei hij ook in Praag, dat zolang er nucleaire dreiging bestaat in de wereld, Amerika een veilig en effectief kernwapenarsenaal moet behouden.

De vertraging van de NPR heeft te maken met de strijd tussen de behoudende krachten binnen het ministerie van Defensie en de ‘duiven’ rond Obama die de belofte van Praag willen waarmaken. ‘Het probleem is dat Obama eerst nucleaire ontwapening beloofde tijdens zijn presidentscampagne en in Praag, maar vervolgens ministers benoemde die zijn visie niet delen, zoals minister van Defensie Robert Gates en minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton’, zegt voormalig onderminister van Defensie Lawrence Korb, die werkt voor het Center for American Progress, een progressieve denktank die goede contacten heeft in het Witte Huis. ‘Obama worstelt nu niet alleen met de bureaucratie, die per definitie behoudend is, maar ook met mensen die hij zelf heeft aangesteld.’

Heikele punten

Tijdens een rondgang langs verscheidene veiligheidsdeskundigen komt een aantal heikele punten naar voren. Het eerste controversiële vraagstuk is onder welke omstandigheden de Verenigde Staten kernwapens zouden inzetten. Vice-president Joe Biden zou die omstandigheden zoveel mogelijk willen beperken. Defensieminister Robert Gates wil de zogenaamde ‘berekenende ambiguïteit’ uit het Clinton- en Bushtijdperk voortzetten om zo een maximale flexibiliteit te behouden voor het inzetten van kernwapens. Volgens dit beleid zou het ook mogelijk zijn kernwapens te gebruiken tegen bijvoorbeeld aanvallen met biologische of chemische wapens. Het is onwaarschijnlijk dat dit in het strategische document van de regering-Obama overeind blijft.

Dan blijven er nog drie mogelijkheden over. De ultieme stap voor de Verenigde Staten zou zijn te verklaren dat ze nooit als eerste kernwapens zullen gebruiken, maar daarvoor is er geen meerderheid. Een andere mogelijkheid is dat de VS verklaren dat het enige doel van het kernwapenarsenaal het afschrikken van een nucleaire aanval is. Een mildere variant is dat het ‘enige’ vervangen wordt door de term ‘voornaamste’, wat onduidelijkheid zou geven over mogelijke ‘andere doelen’. Barry Blechman, medeoprichter van het Stimson Center, een denktank op het gebied van veiligheidsvraagstukken, ergert zich aan die semantische discussie. ‘Het doel maakt niet uit, ze zijn er.’

Het tweede controversiële punt is de nucleaire infrastructuur, en het onderhoud van het nucleaire reservemateriaal. Ondanks de economische crisis zijn er miljarden extra vrijgemaakt voor investeringen in de nucleaire infrastructuur: een budgetverhoging van 13 procent. Kingston Reif, vicedirecteur bij het Centrum voor Wapencontrole en Non-proliferatie, erkent dat de budgetverhoging tegenstrijdig lijkt met het doel van een beperktere rol voor kernwapens. ‘Er is zeker sprake van geldverspilling’, zegt Reif. ‘Neem de verhoging van 220 miljoen dollar voor de B-61 nucleaire bommen in Europa. We weten niet wat de NPR daarover zal zeggen, noch wat onze Europese partners daarvan vinden.’

Maar de deskundigen zijn het erover eens dat het van belang is te investeren in de veiligheid van de nucleaire laboratoria en de betrouwbaarheid van het (kleinere) wapenarsenaal. De nucleaire infrastructuur is de laatste jaren in verval geraakt, zegt Philipp Bleek, die in 2008 deel uitmaakte van Obama’s adviesteam omtrent non-proliferatie. Op dit moment werkt Bleek als onderzoeker aan Harvard University en spreekt hij louter op persoonlijke titel. ‘Je hoort gruwelverhalen over stukken beton die van de muren vallen in de laboratoria.’

Minister Robert Gates is een voorstander van het vervangen en moderniseren van verouderde kernwapencomponenten, maar op deze manier zouden nieuwe wapens kunnen ontstaan. Vicepresident Joe Biden heeft gewaarschuwd dat de ontwikkeling van nieuwe wapens de Amerikaanse positie ondermijnt bij pogingen om andere landen te ontraden kernwapens te ontwikkelen.

En dan is er het vraagstuk hoevéél er verminderd zal worden. De Verenigde Staten en Rusland zijn samen goed voor 95 procent van het wereldwijde kernwapenarsenaal. Momenteel zitten de onderhandelingen over een vervolg van het START-verdrag in de laatste fase. Die onderhandelingen gaan alleen over de opgestelde langeafstandsraketten, niet over het nucleaire reservearsenaal en de tactische nucleaire wapens.

Verwacht wordt dat beide landen het aantal opgestelde strategische kernwapens zullen terugbrengen van ongeveer 2200 naar 1600. De lanceervehikels zouden teruggebracht worden van 1600 naar 800.

Wat met Europa?

Een andere kwestie betreft de Amerikaanse tactische kernwapens die in Europa – naar wordt aangenomen in België, Nederland, Duitsland, Italië en Turkije – zijn gestationeerd. Onlangs lieten België, Nederland, Duitsland, Noorwegen en Luxemburg weten voorstander te zijn van het verwijderen van Amerikaanse kernwapens van Europese bodem. Dat zal besproken worden tijdens een NAVO-top in april. Deskundigen zijn het erover eens dat de verouderde tactische wapens in Europa in militair opzicht vrijwel irrelevant geworden zijn. Ze zijn veeleer een politiek symbool dat de VS zich blijven engageren voor de verdediging van Europa. ‘Het is onverstandig om unilateraal te ontwapenen’, vindt Baker Spring van de conservatieve Heritage Foundation. ‘Het is verstandiger om dit proces parallel met Rusland te laten verlopen.’

Lawrence Korb is een voorstander van een kernwapenvrij Europa. ‘Die tactische wapens zijn niet veilig – iemand zou erbij kunnen komen.’ Zo waren de Amerikanen ontsteld toen vijftien activisten probleemloos de luchtmachtbasis van Kleine-Brogel binnendrongen waar Amerikaanse tactische kernwapens opgeslagen liggen.

De grootste bedreigingen van dit moment zijn dat kernwapens in het bezit komen van terroristen en onstabiele staten. De VS hebben naar schatting een arsenaal van 9000 kernwapens. Voorstanders van ontwapening pleiten voor zo min mogelijk wapens, zodat de kans dat ze in verkeerde handen kunnen vallen afneemt. Volgens Korb zijn 1000 kernwapens ruim voldoende als afschrikkingsmechanisme. Tegenstanders zeggen dat niet het aantal wapens van belang is, maar hoe ermee wordt omgesprongen. Anderhalf jaar geleden was er een incident waarbij per vergissing kernbommen van Noord-Dakota naar Louisiana werden gevlogen. Baker Spring: ‘Een teken van de verminderde aandacht voor kernwapens op de hoogste niveaus, zo heet het.’

Politiek compromis

Uiteindelijk is de NPR een basis voor onderhandelingen tussen de verschillende partijen. Het is een politiek spel. ‘Die budgetverhoging van 13 procent is een manier om de Republikeinen af te kopen’, zegt Lawrence Korb. In ruil voor veiliger, betrouwbaarder en effectievere kernwapens, zouden zij het streven naar minder kernwapens moeten steunen.

Barack Obama wou in Praag afrekenen met de Koude Oorlogmentaliteit, maar experts rondom het Witte Huis verwachten dat er uiteindelijk een bureaucratisch compromis komt, wat voor veel medestanders een teleurstelling zal zijn. En zal het Nobelprijscomité nog steeds enthousiast zijn? ‘Als de NPR geen recht doet aan de verwachtingen die Obama in Praag wekte, dan moet er een hoop vragen gesteld worden’, zegt Korb. ‘Ik hoop dat het hem lukt om de door hem aangestelde mensen te overreden.’

Was Obama misschien toch, om met zijn eigen woorden te spreken, naïef toen hij vorig jaar in Praag over een kernwapenvrije wereld sprak? Barry Blechman, die lid is van de zogenaamde Global Zero-beweging, vindt van niet. ‘Het is zeker mogelijk om kernwapens de wereld uit te helpen, zelfs tijdens Obama’s leven. Het enige wat nodig is, is politieke wil – en dat Obama stopt met roken.’

DOOR SUZETTE DE BOER