Zelensky: ‘Herovering Krim zou honderdduizenden Oekraïense levens kosten’

Rusland lijkt in Oekraïne in te zetten op een slijtageslag, een snelle Oekraïense overwinning is veraf. De NAVO is verdeeld: is het doel zo snel mogelijk vrede, of heel Oekraïne heroveren en Rusland verzwakken? En wat als Poetin na de Donbas ook Zuid-Oekraïne onder de voet loopt? ‘Rusland is hier voor altijd.’

Op sommige plekken lijkt het alsof de overwinning voor het grijpen ligt. In de hoofdstad Kiev lijkt de oorlog maar een verre bedreiging. Veel cafés en restaurants zijn er weer open, in de opera vinden weer voorstellingen plaats. Het luchtalarm klinkt nog maar af en toe. Kan dat enthousiasme de Oekraïners naar de overwinning stuwen? Kirilo Boedanov, het hoofd van de Oekraïense militaire geheime dienst, zei midden mei dat de Krim voor het einde van het jaar weer in Oekraïense handen zal zijn. Pas als het schiereiland in de Zwarte Zee, dat Rusland in 2014 annexeerde, ingenomen is, is de oorlog voor hem voorbij.

Touwtrekkende NAVO

Dergelijke geluiden vallen nu bij velen te horen, niet alleen in Oekraïne. ‘Het kan alleen maar over de overwinning gaan en niet om een of ander vredesverdrag’, liet de Estse premier Kaja Kallas onlangs in het Duitse weekblad Der Spiegel optekenen. Haar Poolse collega was nog duidelijker. ‘Het is mij ter ore gekomen dat er pogingen ondernomen worden om een oplossing te vinden waarmee Poetin gezichtsverlies op het internationale toneel vermijdt’, zei de Poolse premier Mateusz Morawiecki. ‘Maar hoe kan je een gezicht redden dat al compleet misvormd is?’

Meer dan drie maanden geleden begon de Russische inval in Oekraïne. Sinds het einde van de Koude Oorlog is er niks dat de NAVO meer verenigd heeft dan Poetins oorlog. Die heeft de alliantie weer betekenis en zelfbewustzijn geschonken en met Finland en Zweden twee nieuwe kandidaat-lidstaten opgeleverd. Nu zijn het juist de onverwachte militaire successen van de Oekraïners die voor verdeeldheid in het westerse militaire bondgenootschap zorgen. Voorlopig staat het vast dat Vladimir Poetin er niet in zal slagen om heel Oekraïne te veroveren. Hij zal er ook niet in slagen om een marionettenregime in Kiev te installeren, wat wel het plan was. Maar hoe beëindig je een oorlog die door een nucleaire grootmacht begonnen is?

Houwitsers

Officieel bezweren alle westerse regeringsleiders dat Oekraïne zelf de voorwaarden voor een eventuele vrede met Poetin moet bepalen. Vooral de Duitse bondskanselier Olaf Scholz, wiens relatie met de Oekraïense president Volodimir Zelensky zo al onderkoeld was, wil vermijden dat de indruk ontstaat dat hij achter Zelensky’s rug beslissingen neemt. Anderzijds hebben de NAVO-partners al meer dan 50 miljard euro aan militaire hulp toegezegd. Ze hebben pantservoertuigen, drones en houwitsers geleverd. Dat, en hoeveel ze er in de toekomst nog zullen leveren, is ook een beslissing over de militaire vooruitzichten van de Oekraïners. Alleen daarom al bepaalt Kiev de doelstellingen niet helemaal alleen.

Achter de schermen touwtrekken de NAVO-bondgenoten over welke oorlogsdoelen ze moeten steunen en welke niet. Scholz en de Franse president Emmanuel Macron willen de lat voor Poetin niet te hoog leggen. Ze willen geen Russische overwinning, maar hebben nog minder zin in een oorlog met een vernederde en onberekenbare atoommacht. Veel Duitse politici werden nerveus toen de Amerikaanse minister van Defensie Lloyd Austin eind april op een conferentie met de bondgenoten verklaarde dat Oekraïne de oorlog niet alleen moest winnen, maar dat Rusland er ook verzwakt uit moest komen. Zo zou het moeilijker worden om buurlanden aan te vallen. De Oost-Europese landen onthaalden de ‘win and weaken’-strategie, zoals ze in Washington al snel genoemd werd, op luid applaus.

Die stond haaks op de uitspraken van Scholz en Macron. De bondskanselier heeft het woord ‘overwinning’ nooit in de mond genomen, en anders dan de Amerikaanse president Joe Biden staat hij niet te springen om Poetin een oorlogsmisdadiger te noemen. Macron verklaarde begin mei in een toespraak voor het Europees Parlement dat aan de drang weerstaan moet worden om Rusland te ‘vernederen’. Macron had zich de voorbije jaren steeds weer ingezet voor een dialoog met Moskou. Ook in de voorbije weken belde hij meermaals met Poetin, zonder resultaat. Poetin heeft zich niet door Macron of Scholz laten tegenhouden om Oekraïne binnen te vallen. Tot nog toe maakt de Russische president geen aanstalten om een ernstige onderhandelingspartner te worden. Sergej Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, stelde de zaken enkele weken geleden op scherp: gesprekken zullen enkel op basis van militaire successen gevoerd worden.

Alle ogen op Washington

Daarom zijn alle ogen nu gericht op Washington, dat veruit het grootste aandeel bijdraagt aan de militaire steun voor Oekraïne. De Amerikanen sturen hypermoderne drones, artillerie en antitankraketten. Biden heeft de uitspraken van zijn minister van Defensie over de verzwakking van Rusland nooit officieel tegengesproken. Julianne Smith, de Amerikaanse ambassadeur bij de NAVO, vertelde op een conferentie in Warschau: ‘Wij willen dat Rusland een strategische nederlaag lijdt. We willen dat Rusland zich uit Oekraïne terugtrekt.’ Achter de schermen argumenteren topambtenaren zoals veiligheidsadviseur Jake Sullivan en William Burns, die de Amerikaanse buitenlandse inlichtingendienst CIA leidt, in kleine kring met de bondgenoten dat er te veel wordt gezocht achter hun uitspraken. In plaats van een overwinning voor Oekraïne op het slagveld zou het de VS er vooral om gaan, Poetin tot het inzicht te dwingen dat hij de oorlog nooit kan winnen.

Dat is een lijn die tegelijk veel ruimte voor interpretatie laat en Poetin in het nauw drijft. Ze is een reactie op de steeds somberdere realiteit aan het front in Oost-Oekraïne. De Oekraïners behaalden in de eerste weken van de oorlog verbazingwekkende successen en sloegen Rusland op veel plekken terug. Anders dan begin april zijn de westerse geheime diensten het inmiddels erover eens dat een snelle overwinning voor Oekraïne een erg onwaarschijnlijk scenario is. Poetin zou in de tweede fase van de oorlog slimmer handelen dan bij de klungelig geplande opmars naar Kiev in februari. De oorlogsdoelstellingen van de Russen zijn nu ook beperkter. In plaats van de Oekraïense troepen in de Donbas volledig te omsingelen, wat niet haalbaar bleek, concentreren ze zich nu op het oostelijke puntje van het deel van de Donbas dat in Oekraïense handen is, bij de stad Sjevjerodonetsk.

‘De Amerikaanse minister van Defensie vroeg de bondgenoten zich voor te bereiden op een oorlog die nog jaren kan aanslepen’

In de Donbas beschiet het Russische leger de Oekraïense stellingen met langeafstandsartillerie. Pas daarna rukken de troepen langzaam op. Rusland zou in staat zijn om naar schatting 300 ton munitie per dag naar het front te vervoeren, genoeg om een enorme vuurkracht te voeden. Tegelijkertijd zouden de energiesancties vanuit het Westen niet zo doorslaggevend zijn als gehoopt. Alleen India al verdubbelde tussen maart en april de hoeveelheid olie die het uit Rusland importeert. Volgens een hooggeplaatste Duitse ambtenaar zou de oorlogsmachine pas beginnen te stokken als door het embargo belangrijke elektrische onderdelen voor moderne wapensystemen beginnen te ontbreken.

De CIA heeft soortgelijke scenario’s uitgewerkt. Daarin beslist Poetin om er zowel in het oosten als het zuiden van Oekraïne een trage en meedogenloze uitputtingsslag van te maken. Omdat de heerser in het Kremlin omringd is door jaknikkers zou hij volgens de analyse van experts nog steeds geloven dat hij met een lange inspanning de komende maanden terreinwinst kan boeken. Toen de Amerikaanse minister van Defensie vorige maandag sprak op een videoconferentie met meer dan 40 landen, ging het niet alleen meer over snel pantserwagens of houwitsers leveren. Austin vroeg de bondgenoten om zich voor te bereiden op een oorlog die nog jaren kan aanslepen.

Grimmige prognoses

De grimmige prognose wordt door wel meer landen gedeeld. Voor een doorbraak moet de verhouding tussen de twee zijden drie tegen een zijn, wat in geen enkele richting het geval is voor Rusland en Oekraïne. Daarom is er veel dat wijst op een lange en bloedige stellingenoorlog. Poetin zal pas aan de onderhandelingstafel plaatsnemen als er voor hem op het terrein niks meer te winnen is. Die analyse komt overeen met de uitspraken van een Nikolai Patroesjev, de secretaris van de Russische veiligheidsraad. Die zei vorige dinsdag, toen hem naar de moeizame voortgang van de Russische invasie gevraagd werd: ‘We hebben geen tijdsdruk.’

Poetin heeft openlijk als minimumdoelstelling de verovering van de Donbas naar voren geschoven. De zogezegde bescherming van die regio vormde ook de rechtvaardiging van de invasie. Van de twee delen van de Donbas heeft Rusland de provincie Loehansk al bijna helemaal veroverd, en ongeveer de helft van de provincie Donetsk. Daarnaast wil het Kremlin de regio’s die het sinds enkele weken bezet in het zuiden van Oekraïne officieel annexeren. ‘Rusland is hier voor altijd’, zei Andrej Toertsjak, de secretaris-generaal van de Kremlinpartij, bij een bezoek aan Cherson en Zaporizja. Een nieuwe oekaze van Poetin staat toe dat inwoners van de gebieden rond die steden snel Russische paspoorten kunnen krijgen. Dat is een verdere aanwijzing dat Poetin iedereen snel voor voldongen feiten wil stellen.

De vraag is hoe lang het Westen nog officieel kan volhouden dat Poetins inval een ‘strategische fout’ was. Als Rusland naast de Donbas ook Zuid-Oekraïne onder de voet loopt, valt de argumentatie voor het officiële verhaal in duigen. Sommige waarnemers vrezen dat, als het daarna tot een oplossing door onderhandelingen zou komen, dat voor Poetin gewoon een langere gevechtspauze zou betekenen. Daarna zou hij zijn oorlog tegen Oekraïne voortzetten, zoals hij na 2014 deed. In Washington groeit het aantal stemmen dat een harde houding tegenover Moskou wil aanhouden en de Europeanen daarbij wil betrekken. Het doel om Rusland te verzwakken, is het juiste. Dat vindt John Herbst, de voormalige Amerikaanse ambassadeur voor Oekraïne. Poetin beging volgens hem gruwelijke oorlogsmisdaden in Oekraïne. ‘Als landen als Duitsland en Italië het nu hebben over bruggen bouwen naar Poetin, of over hem een oplossing aanbieden waarbij hij geen gezichtsverlies lijdt, dan is dat gewoon fout.’

In Berlijn vreest men dat een lange uitputtingsoorlog als de alliantie tegen het Kremlin uit elkaar zal doen vallen. ‘Poetin probeert het Westen oorlogsmoe te maken en de aandacht naar de economische gevolgen van de sancties af te leiden’, aldus een hooggeplaatste medewerker van de geheime dienst. Volgens hem zou de eensgezindheid uiterlijk in de zomer kunnen afbrokkelen. Vorige woensdag sprak Annalena Baerbock, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, openlijk over haar angst dat een ‘oorlogsmoeheid’ de aandacht in Europa naar andere thema’s zal wegleiden.

De Duitse bondskanselier Scholz merkte met voldoening dat de Oekraïense president Zelensky terughoudender is over de kwestie van de oorlogsdoelen dan zijn eigen mensen. Zelensky kreeg in een videocall op het World Economic Forum in Davos de vraag of hij een herovering van de Krim als realistisch zag. Hij antwoordde dat dat mogelijk aan honderdduizenden Oekraïense soldaten het leven zou kosten. ‘De prijs speelt een rol’, zei Zelensky. Intussen lijken zelfs de VS niet bereid om Oekraïne zo te bewapenen dat ze een aanval op de Krim kunnen opzetten. De Duitse regering onder bondskanselier Scholz al zeker niet, want die is er nog niet in geslaagd om de beloofde luchtafweertanks te leveren. Dat viel niet alleen in Kiev op, maar in heel Oost-Europa.

‘Voor Berlijn lijkt het conflict ver weg te zijn’, zegt Justyna Gotkowska, veiligheidsexperte van de Poolse denktank Centre for Eastern Studies. Terwijl volgens haar veel Oost-Europeanen in stilte op een regimewissel in Moskou hoopten, kon Scholz het enkel opbrengen om te zeggen dat Poetin deze oorlog niet mag winnen. Voor Duitsland is dat een aanzienlijke smet op het blazoen, zegt Gotkowska. Die valt ook niet meer met geld voor een eventuele wederopbouw weg te vegen: ‘Duitsland zou er dan van verdacht worden dat vanuit zakelijk opzicht te doen, en dat nadat het zo weinig bijgedragen heeft aan de redding van het land.’

Christian Esch, Matthias Gebauer, Martin Knobbe, René Pfister, Jan Puhl en Britta Sandberg

© Der Spiegel/ Vertaling Dries Blontrock