Ongeveer 10 procent van de mensen beleeft zijn seksualiteit anders dan wat als doorsnee wordt gezien. Maar is dat ‘tegennatuurlijk’? Helemaal niet. Ook de natuur zit barstensvol soorten die ‘het’ anders doen.
‘Gender’ bestaat niet, sneerde Tom Van Grieken toen hij in de aanloop naar de verkiezingen vorig jaar geconfronteerd werd met een scholier in transitie. De Vlaams Belang-voorzitter vergeleek het manifesteren van seksuele transpatronen, zoals je anders kleden, zelfs met carnaval. De Amerikaanse president Donald Trump schafte meteen na zijn herverkiezing extra mogelijkheden af voor het aangeven van ‘geslacht’ op officiële documenten. Voor Trump zijn er alleen ‘echte’ mannen en vrouwen.
De ruk naar rechts in de westerse wereld resulteert in verhoogde animositeit en agressiviteit jegens mensen die niet het klassieke man-vrouwpatroon volgen – elders in de wereld kunnen homoseksuele mensen zelfs ‘officieel’ vermoord worden. Voor mensen als Trump en Van Grieken moet iedereen zo veel mogelijk op henzelf lijken, en zich zo veel mogelijk gedragen als zij. Eenheidsworst. Terwijl de natuur juist inzet op maximale variatie, op zo veel mogelijk opties openhouden.
De natuur kent geen duidelijke hokjes, geen ‘veilige’ grenzen, geen simpele zwart-witverhalen. Ze exploreert en experimenteert. Ze zit vol grijze zones met vage afbakeningen. Ze omarmt toevallige ontwikkelingen. Variatie voedt diversiteit en diversiteit is de drijvende kracht achter een goed draaiend geheel. Diversiteit loont altijd. Anders zijn is net zo natuurlijk en normaal als ‘gewoon’ zijn.
De natuur kent geen duidelijke hokjes, geen ‘veilige’ grenzen, geen simpele zwartwitverhalen. Ze exploreert en experimenteert.
Vrouwen met snor
Volgens wetenschappers beleeft zo’n 10 procent van de mensen zijn seksualiteit anders dan het klassieke heteroscenario. Veel mensen zien er ook wat anders uit dan het doorsneebeeld van hun geslacht, niet zelden zonder dat ze dat bewust sturen. Daar komen veel aspecten bij kijken, het kan genetisch bepaald zijn of het kan liggen aan omstandigheden in de baarmoeder.
Zo wordt 1 jongen op de 600 geboren met drie geslachtschromosomen in plaats van twee: er is een extra vrouwelijk geslachtschromosoom, wat resulteert in een androgyn uiterlijk (en onvruchtbaarheid). Naast dat syndroom van Klinefelter is er het syndroom van Turner: 1 op de 2500 meisjes heeft slechts één vrouwelijk geslachtschromosoom in plaats van twee. Ook zij zijn androgyn.
Geslachtshormonen zijn niet exclusief gebonden aan een geslacht. Het mannelijk testosteron komt ook bij vrouwen voor, het vrouwelijk oestrogeen ook bij mannen. De onderlinge verhouding varieert, waardoor sommige mannen wat vrouwelijker zijn en sommige vrouwen wat mannelijker. Met het verouderen sputtert de productie van het dominante hormoon, waardoor mannen en vrouwen op hogere leeftijd iets meer op elkaar gaan lijken. Mannen kunnen een lichte vorm van borsten ontwikkelen, vrouwen het begin van een snor.
Geschade identiteit
En dan is er het concept ‘gender’, waardoor onze hersenen onze biologische seksualiteit kunnen overrulen. Onze hersenen zijn zo sterk ontwikkeld dat ze eigenschappen als zelfbewustzijn, ethiek en juridische rechtvaardigheid mogelijk maken, eigenschappen die we bij weinig andere diersoorten terugvinden. Die maken ons op een bepaalde manier speciaal.
Maar dan moet je ook aanvaarden dat ze de invloed van geslachtschromosomen, genen en hormonen kunnen overvleugelen en iemand een andere richting kunnen uitsturen dan die van zijn basisbiologie. Gender en geslacht zijn verschillende aspecten van onze seksualiteitsbeleving. Ze zijn even waardevol. Als je gender niet helemaal spoort met je geslacht, kun je beslissen om je anders te gedragen. Hoort daar andere kledij bij en een andere levenshouding? Daar heeft niemand zich mee te moeien. Het hoort bij de identiteit die iemand ontwikkelt – veel persoonlijker kan het niet worden.
De dragqueens uit het VTM-programma Make Up Your Mind koketteren met dat anders zijn en zetten het extra in de verf – letterlijk én figuurlijk. Ze gedragen zich af en toe extravagant, als statement. Maar ze doen geen vlieg kwaad en dringen hun visie niet op. Ze zijn veel minder gevaarlijk dan de agressievelingen die andersdenkenden viseren, zowel fysiek als via regelgeving. Figuren die zich ‘misselijk’ voelen bij mensen die niet zijn zoals zij, hebben zelf een probleem – niet de mensen die meegaan met wat hun lichaam en geest zeggen dat ze moeten doen om zich goed te voelen. Je identiteit geschaad voelen door wat iemand anders doet: dat is pas een probleem.
Misogyne maatschappij
Het is een intrigerende vraag of ook andere dieren een vorm van gender kennen, in de betekenis van: een seksuele identiteit die deels losgekoppeld is van hun biologie. We weten het niet. Het is wel duidelijk dat de seksuele diversiteit in de natuur groot is. Voor wie het idee-fixe blijft koesteren dat homo- en transseksualiteit ‘onnatuurlijk’ zijn, is er A Little Gay Natural History, een mooi boekje van de Britse bioloog Josh L. Davis. De titel is in de Nederlandstalige uitgave wat ongelukkig vertaald als Het dierenrijk komt uit de kast, want het boek gaat ook over planten. En dieren moeten niet uit de kast komen, want ze verbergen hun ware aard slechts uitzonderlijk.
‘Homo in het onderwijs? Veel leerkrachten verdwijnen op school weer in de kast’
Biologen vinden overal in de natuur homoseksueel gedrag. Hun conclusie luidt dat ‘puur heteroseksuele soorten waarschijnlijk een uitzondering zijn’. Seks is complex gedrag dat met veel meer te maken kan hebben dan voortplanting. Seks kan sociale banden versterken, spanning en stress verminderen en gewoon plezier verschaffen. Wij zijn zelf een goed voorbeeld van die veelzijdigheid, want dankzij een vrij eenvoudige uitvinding (efficiënte anticonceptie) zijn we in staat het meest biologische van ons bestaan, namelijk voortplanting, uit te schakelen en in te ruilen voor puur plezier.
Vrouwelijke mollen vermannelijken een groot deel van het jaar om krachtiger te zijn.
Dat geldt zeker voor vrouwen voor wie het onder controle krijgen van de voortplanting grotere effecten heeft dan voor mannen. Het speelt ongetwijfeld mee in de recente opstoot van misogynie in onze maatschappij, door mannen die zich ongemakkelijk voelen bij het wegvloeien van de patriarchale mannenmacht. Kijk naar de misselijkmakende gevallen van spiking – verdoven om te kunnen verkrachten – van vrouwen in een Kortrijkse uitgaansbuurt.
Verdoezeld en verguisd
Door die onnatuurlijke afkeer voor alles wat anders is, werden vaststellingen van niet-heteroseksueel gedrag in de natuur lange tijd ‘verdoezeld, genegeerd en verguisd’. Zelfs wetenschappers spiegelden hun persoonlijke visie naar de dieren die ze observeerden.
In het vakblad Entomologist’s Record and Journal of Variation verscheen ooit een artikel over niet-heteroseksueel gedrag van het klaverblauwtje, een zeldzaam vlindertje dat ook bij ons voorkomt, met als titel A Note on the Apparent Lowering of Moral Standards in the Lepidoptera (‘een notitie over de schijnbare verlaging van de morele standaard bij vlinders’). Dat verscheen niet in victoriaanse tijden, maar in 1987.
Wetenschappers hebben veel te lang met een menselijke blik naar de natuur gekeken in plaats van het omgekeerde te doen: onbevooroordeeld kijken om onze plaats in het geheel beter te begrijpen.
De voorbeelden in Davis’ boek lezen als een catalogus van zowat alles wat mogelijk en denkbaar is rond seksualiteit. Er zijn de vele hermafrodiete soorten, die tegelijk man en vrouw zijn (maar zelden zichzelf bevruchten). Het is vooral nuttig voor trage dieren als slakken: als ze op zoek moeten naar een partner, hebben ze altijd prijs als ze een soortgenoot ontmoeten.
Er zijn stofluizen bij wie de vrouwtjes een soort penis hebben waarmee ze mannetjes binnendringen om er zaad op te zuigen. Er zijn vlinders en vogels bij wie de ene helft van het lichaam man is en de andere vrouw. Bij sommige pissebedden wordt het geslacht bepaald door bacteriën in de voortplantingsorganen, die biologische mannen omzetten in functionele vrouwen.
Transseksuele vissen
In nogal wat diersoorten wordt het geslacht bepaald door de temperatuur waarin bevruchte eitjes zich ontwikkelen. Meestal geven warmere temperaturen vrouwtjes en koelere mannetjes. Zo zouden zeeschildpadden in de problemen kunnen komen door de klimaatopwarming, als er te weinig mannetjes geboren worden om de geslachtsverdeling in balans te houden.
Vissen bieden mooie voorbeelden van transseksualiteit. Papegaaivissen beginnen hun leven als vrouw, maar switchen na verloop van tijd naar man. Het is een logische aanpassing, want de grote mannen zijn dominante dieren met een harem, zodat kleinere mannen nooit aan de bak komen. Als jonge vrouw in een harem hebben ze dat nadeel niet. Bij anemoonvissen is het omgekeerd: ze beginnen als man en switchen naar vrouw – oudere vrouwen zijn dominant. Sommige piepkleine grondels en koraalvisjes switchen constant van het ene geslacht naar het andere, in functie van wat de omstandigheden vereisen.
In nogal wat soorten vermomt het ene geslacht zich tijdelijk als het andere, vooral om aan ongewenste aandacht te ontsnappen.
In nogal wat soorten ‘vermomt’ het ene geslacht zich tijdelijk als het andere, vooral om aan ongewenste aandacht te ontsnappen. Bij witnekkolibries en lantaarntjes (een libelletje dat ook bij onze tuinvijvers gezien kan worden) gaat een deel van de vrouwtjes tijdelijk op mannetjes lijken om minder lastiggevallen te worden. Bij de lantaarntjes impliceert het een shift van een rode kleur naar een blauwe. Jonge mannetjes van de bonte vliegenvanger, een vogeltje dat ook bij ons voorkomt, gaan er soms uitzien als vrouwtjes om niet te veel door andere mannen te worden gestoord.
Bij mollen zijn de vrouwen een groot deel van het jaar ‘vermannelijkt’: ze krijgen een boost aan testosteron, waardoor ze meer kracht hebben om hun gangen te graven en hun territorium te verdedigen. Alleen in de korte voortplantingsperiode ‘vervrouwelijken’ ze om te kunnen paren en baren. Ze combineren dus het beste van twee geslachtswerelden: mannelijke kracht en vrouwelijk voortplantingsvermogen.
Homoseksuele gorilla’s
Homoseksueel gedrag komt veel voor in de natuur. Liefst 94 procent van de seksuele activiteit in sommige giraffengroepen kan als ‘homoseksueel’ omschreven worden. Er is verrassend veel seksualiteit in vrijgezellengroepen van mannelijke gorilla’s. Een dominante gorillaman monopoliseert een groot deel van de vrouwen in een harem, zodat er nogal wat vrijgezellen zijn. De homoseksuele activiteiten lijken ‘intiemer’ dan de heteroseksuele. Ze vinden bijvoorbeeld plaats met het gezicht naar elkaar toe en niet ‘op zijn hondjes’, zoals de heteroseksuele. Er komt ook lesbische seks voor, vooral als jonge gorillavrouwen van de ene harem naar de andere verhuizen.
Homoseksuele broedkoppels van zwarte zwanen zijn succesvoller dan heteroseksuele.
Zo’n 8 procent van de rammen van dikhoornschapen is strikt homoseksueel. Zelfs als ze een wulpse ooi zien passeren, reageren ze niet. Loopse ooien gaan soms het gedrag van mannen imiteren om toch te kunnen paren met een homoseksueel dier.
Bij albatrossen en zwarte zwanen zijn homoseksuele broedkoppels van twee mannen of twee vrouwen beschreven. Ze paren meestal met een dier buiten de relatie, maar verzorgen samen het nest en de jongen. Zeker bij de zwanen zijn homoseksuele broedkoppels succesvoller dan heteroseksuele. Het klinkt als een sterk argument tegen tegenstanders van homoseksuele mensenkoppels met een kinderwens.
De Britse komiek Stephen Fry, die onlangs een eredoctoraat van de KU Leuven kreeg, schreef over het boek van Josh Davis: ‘Het is een zeer welkome tik op de vingers voor iedereen die uit onwetendheid beweert dat liefde, intimiteit en hechting tussen mensen van hetzelfde geslacht “onnatuurlijk” zijn. Dit prachtige boek is een zeer nuttig middel om discussies te beslechten en intolerante figuren het zwijgen op te leggen.’ Het zou een bestseller moeten worden.
Josh L. Davis, Het dierenrijk komt uit de kast. Kleurrijke verhalen over seksuele diversiteit in de natuur. Veen Media. 128 blz., 16,99 euro.
Dragqueen Dirk
‘Dat ze hem hiervoor hebben kunnen overtuigen’, zei een panellid van het VTM-programma Make Up Your Mind. En ja, Dirk Draulans die zich laat transformeren tot dragqueen en een nummer playbackt op de nationale televisie: de Knack-redactie had het ook niet meteen verwacht van haar huisbioloog.
Maar hij had er een goede reden voor: ‘Ik haat carnaval en me verkleden, ik voel me al ongemakkelijk als ik op een verjaardagsfeestje een onnozel hoedje moet opzetten. Maar je voelt dat de druk toeneemt op mensen die anders zijn. En dankzij dat programma kon ik een statement van respect maken voor een breed publiek.’
Early Birdie heeft de finale niet gehaald. Hij heeft beloofd dat het de laatste keer is dat hij zoiets doet. ‘Maar ik heb er geen spijt van.’
