Psycholoog Steven Pinker: ‘Niet elke antivaxer is een dommerik’

Zijn land is in de ban van antivaxers, aan de universiteiten rijst de cancelcultuur de pan uit en Democraten noch Republikeinen lijken voor rede vatbaar. Ondanks zo veel irrationaliteit ziet cognitief psycholoog Steven Pinker geen reden tot paniek. ‘Is het ooit anders geweest?’

Volgens de Amerikaanse taalkundige en experimenteel psycholoog Steven Pinker is de mens een wezen met vele gezichten. Enerzijds is hij in staat om de werking van zijn eigen brein te bestuderen, kan hij berekenen dat het heelal zo’n 13,7 miljard jaar geleden ontstond met een grote knal en hebben de bouwstenen van het leven nog maar weinig geheimen voor hem. Anderzijds geloven mensen en masse in een god, knikken ze instemmend bij het aanhoren van de gekste samenzweringstheorieën en lijken ze verlekkerd op fakenieuws. ‘We zijn zowel rationeel als irrationeel,’ zegt hij wanneer we het over zijn nieuwste boek hebben, ‘en het komt er voor ons op aan de juiste keuze te maken.’

Helemaal in lijn met zijn twee vorige boeken, Ons betere ik en Verlichting NU, betoont hij zich in Rationaliteit een optimistisch toekomstdenker. Hij identificeert en analyseert een aantal drogredeneringen, legt uit hoe kansberekening, speltheorie en argumentatieleer ons meer inzicht geven in wat rationaliteit precies is en stelt onomwonden dat we progressie maken. En dat op het moment dat zijn land met de succesvolle antivaxersbeweging toch niet echt een toonbeeld van rationeel denken lijkt. ‘Je moet onderscheid maken tussen wat mensen denken over hun directe omgeving en over de grotere wereld daarbuiten’, legt Pinker uit. ‘Vandaar dat antivaxers goed functioneren in hun gezin en een job en vriendenkring hebben. En dat is normaal. Op kleine schaal zijn mensen rationeler dan ze zelf vaak denken. Stel dat dit niet zo zou zijn, dan zou de mens zich nooit over de hele aarde hebben kunnen verspreiden. Dat hij toch voorkomt van het Braziliaanse regenwoud tot op de Groenlandse kust, komt door zijn vermogen om zijn omgeving rationeel te begrijpen en naar zijn hand te zetten. Waar we ook kwamen, we waren steeds in staat om gereedschap te maken om mee in leven te blijven en uit planten extracten te halen die onze kwalen genazen. Wat antivaxers níét doen, is hun rationaliteit inzetten op het vlak van meer abstracte zaken, zoals wetenschap en geneeskunde. Dan vervallen ze opeens in oude reflexen van angst, bijgeloof en irrationele weerstand.’

Is het mogelijk om antivaxers met rationele middelen van hun ongelijk te overtuigen?

Pinker: Een aantal wel, denk ik. Zij zien hoe mensen die het vaccin weigeren ziek worden of uiteindelijk zelfs sterven. Wat ook gebeurt, is dat iemand naar wie ze opkijken van kamp verandert, waarna zij volgen. Invloed van familie en vrienden is ook bepalend. Hoe rationeel dat allemaal is, blijft natuurlijk de vraag. En sommige mensen reageren juist omgekeerd. Zij zullen nog gesterkt worden in hun irrationele mening en blijven erbij tot ze in het ziekenhuis sterven.

Maar daarmee wil ik ook niet zeggen dat we allemaal als makke schapen achter de bestaande consensus moeten aanlopen. Iedere mens heeft de taak om waakzaam te blijven en de bestaande waarheden ter discussie te stellen. Kennis en wetenschap kunnen alleen vooruitgang boeken als we argwanend blijven tegenover bestaande ideeën. Iedere wetenschappelijke wet heeft een oudere, foute wet vervangen. Zo werkt wetenschap nu eenmaal. Bovendien zijn wetenschappers ook maar mensen, die soms om louter ideologische redenen bewijsmateriaal veronachtzamen. Vooral de linkerzijde heeft de voorbije jaren geblunderd op dat vlak, door bepaalde zaken of ideeën onbespreekbaar te maken aan de universiteit. Als een wetenschappelijke instelling de vrije mening aan banden legt, ondergraaft ze haar eigen geloofwaardigheid.

Moeten we ons zorgen maken om zulke zaken? Is de irrationaliteit aan de winnende hand?

Pinker: De cancelcultuur is natuurlijk geen teken van rationaliteit, maar daarom meteen besluiten dat de irrationaliteit hand over hand toeneemt, gaat wat ver. Ik schrik er altijd voor terug om op basis van een momentopname besluiten te trekken over grotere trends. Zijn we nu irrationeler dan een eeuw geleden, toen nog veel meer mensen in goden en mirakels geloofden? Ik zou dat toch durven te betwijfelen. Sommigen zeggen dan dat we vandaag overspoeld worden door complottheorieën. Maar is het ooit anders geweest? Mensen hebben altijd en overal samenzweringstheorieën geuit, omdat ze gewoon altijd en overal bang geweest zijn het slachtoffer te worden van samenzweringen.

De wereld mag in korte tijd misschien wel heel erg veranderd zijn, op veel vlakken is de mens nog steeds dezelfde. Misschien is dat wel de reden waarom we ondanks onze vooruitgang op het vlak van wetenschap en technologie toch nog zo irrationeel zijn. Mensen hebben de neiging zichzelf en hun ideeën als waarheid te zien en daarvoor in hun omgeving op zoek te gaan naar bevestiging. Degenen die iets anders zeggen, zijn dan de onwetenden. Vandaar dat we niet op individuen hoeven te rekenen om de rationaliteit te bevorderen. Het is niet omdat je een stel rationele mensen in een kamer zet dat wat ze beslissen ook rationeel zal zijn. We hebben behoefte aan instituten, normen en mechanismen die kritiek, het controleren van feiten en de accumulatie van kennis garanderen. Rationaliteit is geen automatisme.

Zijn rationele mensen intelligenter dan irrationele?

Pinker: Daar is wel wat onderzoek naar gedaan en daaruit bleek dat het gemiddeld wel zo is, wat natuurlijk niet wil zeggen dat iedere antivaxer een dommerik is. Zoiets beweren zou op zich onwetenschappelijk en irrationeel zijn.

Is rationaliteit een kwestie van onderwijs?

Pinker: Niet echt, je kunt niet leren hoe je rationeel in de wereld moet staan. Dat is iets intuïtiefs. Maar als het over geschiedenis, wetenschap of economie gaat, kun je niet vertrouwen op die intuïtie. Je moet dan iets begrijpen van logica en waarschijnlijkheid. Daar is onderwijs wel nuttig.

Wat doe je met politieke rationaliteit? Is een libertaire politicus niet net zo rationeel bezig als een communitaristische, ook al komen ze tot heel andere conclusies? Of zijn er dan twee vormen van rationaliteit aan het werk?

Pinker: Ik zou durven te betwijfelen of een anarchist of een extreem libertair echt wel rationeel bezig is. Er zijn tal van situaties denkbaar waarin het beter is om met iemand samen te werken om een doel te bereiken dat je in je eentje nooit zou kunnen behalen. De meest rationele weg is vaak een pragmatische, waarbij iedereen een zekere mate van vrijheid opoffert om tot een beter resultaat te komen. Wapenwetgeving is daar een mooi voorbeeld van. De wereld wordt echt geen aangenamere plek wanneer we allemaal met een wapen over straat lopen. Dat is trouwens ook het principe achter ieder bestuur. Je geeft iets en je krijgt iets terug. Je geeft je recht om te liegen, te bedriegen en geweld te gebruiken op om in de plaats veiligheid te ontvangen. Libertaire denkers argumenteren dat overheden bestaan uit imperfecte rationele actoren die weleens hun eigen belangen voorrang geven op de algemene en dat er dus steeds nauwkeurig moet worden toegezien op hun activiteiten. En daar hebben ze natuurlijk honderd procent gelijk in. Ik zou de libertaire beweging dus toch niet willen afvoeren. Ze heeft haar nut in een samenleving.

Is rationaliteit links?

Pinker: Nee, rationaliteit is gewoon de stem van het verstand, en ook ter linkerzijde is het irrationele populisme schering en inslag. Vroeger schuurde het aan tegen het Sovjetcommunisme en het maoïsme en vandaag sluit het bij de zoektocht naar de oorzaken van covid-19 bepaalde onderzoekspistes bij voorbaat uit. Zo werd een onderzoeker ontslagen omdat hij suggereerde dat het virus uit een Chinees laboratorium was ontsnapt. Ook op dat vlak zijn er studies gebeurd en daaruit blijkt dat links en rechts net even bevooroordeeld zijn wanneer hun politieke ideeën tegen de rationaliteit ingaan. Rationaliteit heeft dus geen politieke kleur.

Kan rationaliteit geen gevangenis worden? Hoe meer onze kennis groeit, bijvoorbeeld op het vlak van efficiënte politiek gebaseerd op psychologisch inzicht, of meer basaal op het vlak van onze gezondheid, hoe smaller onze vrijheid wordt, want irrationeel gedrag wordt afgekeurd.

Pinker: Ik denk dat er nog heel wat buiten de lijntjes gekleurd kan worden, en dat is ook nodig. Een risicoloos leven is geen leven. We weten ook dat met een auto rijden gevaarlijk is, of gewoonweg buitenkomen, maar daarom blijven we nog niet meteen thuis natuurlijk. Bovendien is kennis nooit definitief en zou het dus irrationeel zijn om ons leven te laten bepalen door de huidige stand ervan. Kennis mag geen autoriteit worden. In de jaren 1970 werd wetenschappelijk bewezen dat eieren, noten en schaaldieren ongezond waren. Nu weten we dat daar niets van aan is en dat de mensen die toen hun dieet aanpasten dat voor niets hebben gedaan.

In het boek De dialectiek van de verlichting (1944) waarschuwden Max Horkheimer en Theodor Adorno voor een rationaliteit die omsloeg in een instrumentele rede. Wanneer je haar totaal vrijlaat, zo interpreteerden sommigen de stelling van het boek, verliest die rede haar menselijkheid en kan ze tot een bijna mathematische uitroeiing leiden. Moeten we voorzichtig zijn?

Pinker: Volstrekte onzin, als je het mij vraagt. Het nazisme was niet rationeel. Stel dat dit wel zo was, dan zouden Horkheimer en Adorno in feite beweren dat de nazi’s het bij het rechte eind hadden. En dat was duidelijk niet zo. Ethiek komt niet zomaar uit de lucht vallen. Er is wel degelijk een rationele grond voor wat wij goed en fout vinden. De Schotse filosoof David Hume huldigde het idee dat ethiek arbitrair is, niet meer dan een afspraak, en dat op andere plaatsen op aarde een andere ethiek kan bestaan. Immanuel Kant antwoordde daarop dat wanneer een mens kan kiezen tussen een gelukkig en gezond leven in welvaart en een ongelukkig, ongezond in armoede hij altijd voor het eerste zal gaan. Om zo’n leven te kunnen leiden, zijn wij aangewezen op het gedrag van anderen. Als zij ons dat niet toestaan, lukt het niet. Wij verwachten van hen dat zij onze integriteit zullen garanderen, en daarom moeten wij dus ook hetzelfde doen met die van hen. Dat is de rationele basis achter Kants ethische wet, die bepaalt dat je gedrag alleen door de beugel kan als het een algemene ethische wet zou zijn. Als jij mij niet zonder enige reden mag gevangenzetten en vermoorden, mag ik dat ook niet doen met jou. Bovendien maakt ieder betoog dat het opneemt tegen de rationaliteit de fout dat het zijn eigen geloofwaardigheid ondergraaft. Zo’n betoog kan alleen maar irrationeel zijn, en waarom zouden we onze tijd daaraan willen verspillen?