Zo knullig verliep 25 jaar geleden de val van de Berlijnse Muur

Het einde van de Berlijnse Muur 25 jaar geleden was onafwendbaar. Het exacte moment en de manier waarop de Muur viel, de avond van 9 november 1989, had echter niemand zien aankomen. ‘Het is een van die verhalen die aantonen dat de val van het IJzeren Gordijn niet alleen het gevolg was van beslissingen van wereldleiders, maar ook van kleinschalige acties van individuen,’ zegt professor Hendrik Vos (Universiteit Gent).

Het einde van de Berlijnse Muur kaderde in een beweging die al weken aan de gang was en leek dus onvermijdelijk. Maar wat er op 9 november 1989 gebeurde, had niemand zien aankomen. Aan het begin van de avond hield Günter Schabowski, lid van het Politburo van de regerende SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) en woordvoerder, een live-persconferentie op de staatstelevisie. De man versprak zich en maakte bekend dat burgers van de Duitse Democratische Republiek (DDR, Oost-Duitsland) per direct zonder toelating of visum de grensposten tussen Oost- en West-Berlijn en tussen Oost- en West-Duitsland mochten passeren. Een aankondiging die niet gepland was.

Schabowski kreeg van een van de journalisten, die tegen de gewoonte in kritische vragen mochten stellen, een vraag die hij niet had verwacht: wanneer de maatregel in voege zou treden? Waarop hij aarzelend antwoordde: ‘Das trifft nach meiner Kenntnis … ist das sofort, unverzüglich’ – ‘dat is voor, zover ik weet, direct, zonder vertraging.’

Onmiddellijk stroomden duizenden Oost-Berlijners toe aan de Muur om over te steken naar West-Berlijn, terwijl de grenswachten alleen maar toekeken. ‘Het had voor hetzelfde geld op een bloedbad kunnen uitdraaien,’ zegt Hendrik Vos, hoogleraar Politieke Wetenschappen aan de Universiteit Gent. Maar zonder dat iemand ze een strobreed in de weg legde, begon de mensenmassa de Muur af te breken. Er barstte een grandioos volksfeest los.

Vos: ‘De verwarring en de verrassing was op dat moment enorm. Mensen die het toen meemaakten, zeggen nu ook dat het duidelijk was dat alles vrijer zou worden. Maar dat de echte val van de Muur die avond op 9 november zou plaatsvinden, hadden ze zich niet gerealiseerd. Het systeem leek veel robuuster dan het uiteindelijk nog bleek te zijn.’

De picknick die de geschiedenis veranderde

Een even verrassend voorval had enkele maanden eerder plaatsgevonden in Hongarije. Oostenrijkse politici en Hongaarse dissidenten hadden afgesproken om op 19 augustus 1989 in de namiddag voor enkele uren de grensovergang te openen voor een ‘pan-Europese picknick’. Maar het werd meer dan een symbolische actie.

Het bericht verspreidde zich razendsnel via de westerse media en werd opgepikt door Oost-Duitsers in Hongarije. Arpad Bella, een grenswachter aan de Hongaarse kant die instond voor het doorlaten van de officiële delegatie, zag rond 15 uur een menigte op hem afkomen, maar het bleken Oost-Duitsers te zijn die de grens overwilden. De man had naar eigen zeggen nog een halve minuut de tijd om te beslissen wat hij zou doen: hen doorlaten of tegenhouden.

‘Als hij hen had tegengehouden, dan waren er wellicht doden gevallen,’ zegt Vos. ‘Maar de man hield moedig zijn wapen op zak, wetende dat hij daarmee problemen zou krijgen van zijn oversten.’

‘Dergelijke verhalen tonen aan dat de val van het IJzeren Gordijn niet alleen is bewerkstelligd door wereldleiders als de toenmalige Amerikaanse president Ronald Reagan en Sovjetleider Michail Gorbatsjov, maar ook het gevolg van is van kleinschalige acties van individuen.’

Restanten

Samen met VRT-journalist Rob Heirbaut fietste Vos voor de Canvasdocumentaire Het IJzeren Gordijn langs de ooit met prikkeldraad en boobytraps gemarkeerde grens met het Oostblok.

‘De meeste stukken van de Muur zijn snel weggehaald, omdat de mensen het wilden vergeten. Maar in het Zuid-Duitse dorpje Mödlareuth bijvoorbeeld staat dwars door het dorp nog een stuk van de échte Muur. Het is blijven staan om de absurditeit ervan te tonen.’

Actueel

Anno 2014 bestaat de tegenstelling tussen oost en west nog steeds – denk maar aan termen als ‘Oostbloklanden’ of in de sport ‘Oostblokkers’ – en is ze in de afgelopen 25 jaar zelfs nooit zo actueel geweest als nu, met het conflict in Oekraïne.

‘Rusland hing na 1989 knock-out in de touwen, maar heeft zijn assertiviteit teruggevonden,’ zegt Vos. ‘Onder president Vladimir Poetin probeert Rusland de jongste jaren terug aan invloed te winnen en dat zorgt voor conflicten.’