Ondanks verwoede pogingen slaagt Donald Trump er voorlopig niet in om Vladimir Poetin en Volodymyr Zelensky aan tafel te brengen. Waarom is een oplossing na ruim drieënhalf jaar vechten nog altijd niet in zicht? ‘Vanuit Russisch perspectief houdt het gewoon geen steek om nu ernstig te onderhandelen.’
De onderhandelingen waren een kwestie van weken, stelde Donald Trump op 18 augustus. Nadat hij eerst met Vladimir Poetin in Alaska had gesproken, en vervolgens Zelensky en de Europese leiders in het Witte Huis had ontmoet, lag de weg open naar een ontmoeting tussen beide presidenten.
Nauwelijks twee weken later lijkt die hoop op toenadering alweer weg. Met meerdere grootschalige aanvallen op Oekraïense steden lijkt Rusland zich weinig aan te trekken van Trumps grootse vredesplannen. Na de Russische aanval op Kiev van 28 augustus, waarbij 23 doden vielen, communiceerde het Kremlin droogweg: ‘De aanvallen waren succesvol, de doelen zijn vernietigd, de speciale militaire operatie gaat verder.’ Het lijkt niet bepaald een manier om je bereidheid voor vredesgesprekken te tonen
Toch is het duidelijk dat de ontmoeting tussen Trump en Poetin in Alaska het een en ander in gang heeft gezet. Tijdens het gezamenlijke bezoek aan Washington drongen Zelensky en de Europese leiders erop aan dat ook Amerika een rol moest spelen om de veiligheid van Oekraïne na de oorlog te vrijwaren. Er wordt gebrainstormd over mogelijke Europese vredestroepen, over een bufferzone aan de frontlijn en over manieren om bevroren Russische tegoeden aan te wenden.
Geen nieuwe sancties
Het is duidelijk dat Oekraïne in de huidige omstandigheden niet in het voordeel is. Rusland boekte het voorbije jaar gestage vooruitgang op het slagveld – zij het tegen een enorm hoge prijs. Rusland zal het komende jaar meer drones produceren, meer manschappen trainen en meer munitie kunnen gebruiken dan Oekraïne. Hoewel ook Rusland het steeds moeilijker heeft om nieuwe rekruten te vinden, zijn de rekruteringsproblemen aan Oekraïense kant groter. ‘De economische problemen die Rusland ondervindt, zijn niet groot genoeg om het Kremlin van gedachte te doen veranderen’, stelt Intigam Mamedov, onderzoeker aan de Northumbria University. ‘Ondanks de sancties is de Russische economie niet over de kop gegaan. De sancties hebben de Russische wapenindustrie niet gedwarsboomd. Dat versterkt de Russische positie.’
‘De economische problemen die Rusland ondervindt, zijn niet groot genoeg om het Kremlin van gedachte te doen veranderen.’
Oekraïne kan Rusland nog altijd pijn doen, bijvoorbeeld door achter de frontlijn toe te slaan, maar heeft niet de middelen om het Russische leger terug te duwen. De Oekraïense verdedigingslijnen zijn dun bemand, al kan het leger die tekorten enigszins compenseren met drones. Onder Biden kon Oekraïne zijn ondertal in belangrijke mate compenseren met Amerikaanse wapensystemen en inlichtingen. Elon Musk kwam in het begin van de invasie – het lijkt al eeuwen geleden – Oekraïne te hulp met zijn Starlinksysteem. Amerikaanse steun is nu onzeker, en het is duidelijk dat Europa niet in staat zal zijn om die te compenseren.
De top in Alaska heeft bovendien duidelijk gemaakt dat Trump elke aanleiding aangrijpt om Rusland géén extra sancties op te leggen. Voor zover er in Moskou al enige vrees bestond dat Trump verdere sancties zou uitvaardigen, is die nu weg. ‘De Russen zijn ervan overtuigd dat ze de overhand hebben’, benadrukt Janis Berzins, expert Russische oorlogsdoctrine aan de Defensieacademie van Riga. ‘Ze maken de inschatting dat ze nog twee à drie jaar doorvechten, terwijl Oekraïne het steeds moeilijker krijgt. Waarom zouden ze dan nu een compromis sluiten? Vanuit Russisch perspectief houdt dat gewoon geen steek.’
Vrede of staakt-het-vuren?
In maart 2022, aan het begin van de Russische invasie, onderhandelden Russische en Oekraïense delegaties in Istanboel over een mogelijke vrede. Hoewel er tijdens die onderhandelingen wel degelijk een zekere dynamiek bestond, was een akkoord nooit nabij. De voorbije jaren zijn Rusland en Oekraïne onder de waterlijn blijven praten. Dat leidde onder meer tot de Graandeal op de Zwarte Zee, en werden er meermaals krijgsgevangenen geruild, maar wezenlijke stappen bleven uit.
In het openbaar liggen de standpunten tussen Rusland en Oekraïne nog steeds mijlenver uit elkaar. Er is niet eens overeenstemming over waarover onderhandelingen moeten gaan. Oekraïne wil eerst een staak-het-vuren en dan pas vredesonderhandelingen. Rusland wil vredesonderhandelingen zonder voorafgaand staakt-het-vuren. De logica achter die eisen is zeer duidelijk: een gevechtspauze zou Oekraïne toelaten om zijn verdedigingsgordels te verstevigen, troepen te laten rusten, extra rekruten te trainen en extra wapens te produceren. Rusland wil bij eventuele onderhandelingen maximale druk op Oekraïne blijven uitoefenen, en blijft Oekraïne dus aanvallen.
De top in Alaska heeft als concreet gevolg dat Rusland min of meer ongemoeid zijn aanvallen op Oekraïne kan voortzetten.
Ondanks de moeilijke start na het aantreden van Trump was Zelensky erin geslaagd om de Amerikaanse president aan zijn kant te krijgen en de ‘Oekraïense volgorde’ te bepleiten: eerst een staakt-het-vuren en dan pas vredesgesprekken. In de aanloop naar de veelbesproken top in Alaska slaagde Poetin er evenwel in Trump te overtuigen van de ‘Russische volgorde’. Dat heeft als concreet gevolg dat Rusland min of meer ongemoeid zijn aanvallen op Oekraïne kan voortzetten.
Grondgebied
Onder Donald Trump is er aan Amerikaanse kant veel aandacht voor territoriale kwesties. Trump droomde vooraf hardop van een ‘ruildeal’ waarbij Rusland en Oekraïne gebied zouden uitwisselen. Dat idee bleek al snel nergens op gebaseerd. ‘Rusland heeft geen ruil voorgesteld’, benadrukt Oksana Sjevel, professor internationale relaties aan Tufts University. ‘Het eiste vooral dat Oekraïne grondgebied zou opgeven.’
De Russische territoriale eisen zijn niet min. Sinds juni 2024 formuleert Poetin de eis dat Oekraïne zich terugtrekt uit Donetsk, Loehansk, Cherson en Zaporizja als voorwaarde voor een staakt-het-vuren (en dus niet voor vrede). Oekraïne weigert zich vrijwillig terug te trekken, en stelt voor om de frontlijn te bevriezen. In de aanloop naar de top in Alaska stelde Poetin dat hij bereid zou zijn om de frontlijn te bevriezen, op voorwaarde dat het Oekraïense leger zich terugtrekt uit Donetsk en Loehansk.
‘Die eis is waanzinnig’, zegt Sjevel. ‘Rusland probeert al sinds 2014 om Donetsk en Loehansk onder controle te krijgen, en het is hen nog steeds niet gelukt. Vooral in Donetsk heeft Oekraïne een enorme verdedigingslijn opgebouwd. Waarom Oekraïne dat dan nu op een schoteltje aanbieden voor een staakt-het-vuren dat het op gelijk welk moment kan verbreken?’
Tegelijk zijn territoriale kwesties vermoedelijk niet het grootste probleem bij eventuele onderhandelingen. Het is duidelijk dat zowel Oekraïne als Rusland niet bereid is om vrijwillig grondgebied op te geven of te ruilen. Oekraïne zal bij een eventueel akkoord de bezette Oekraïense provincies nooit officieel erkennen als Russisch grondgebied, en Rusland kan daar vermoedelijk mee leven. Toen Donetsk en Loehansk nog doorgingen voor ‘volksrepublieken’, hield dat Rusland niet tegen om de regio grondig te russificeren.
Neutraliteit
In Istanboel was de basis van de Russische eisen nog neutraliteit. Rusland eiste dat Oekraïne geen lid kan worden van een westerse alliantie (dus geen NAVO-lidmaatschap) en geen buitenlandse militaire bases of kernwapens op zijn grondgebied mag hebben.
Wat betreft NAVO-lidmaatschap was Oekraïne eerst bereid te onderhandelen. Begin maart 2022 suggereerde Zelensky al dat Oekraïne zijn NAVO-droom maar moest laten varen, een manier om de bevolking voor te bereiden op mogelijke concessies. Toen het Kremlin niet op die opening inging, verhardde Zelensky zijn toon. Ondertussen is de NAVO-droom expliciet gekelderd door Amerikaans defensieminister Pete Hegseth. Als het ooit tot echte onderhandelingen komt, zal Oekraïne de opgave van NAVO-lidmaatschap dus niet meer als ruilmiddel kunnen gebruiken.
Rusland heeft wel al meermaals te kennen gegeven dat het geen problemen heeft met Oekraïens lidmaatschap van de Europese Unie. Dat is opmerkelijk omdat de EU net als de NAVO een collectieve defensieverplichting heeft. Artikel 42.7 van het Verdrag van Lissabon stelt dat lidstaten een lidstaat die aangevallen wordt ‘met alle mogelijke middelen’ moeten verdedigen. Dat Rusland geen problemen heeft met Oekraïne in de EU, heeft meerdere verklaringen. Het neemt Europese landen militair niet serieus, en rekent erop dat de toetreding van Oekraïne een politieke splijtzwam voor Europa wordt, waarvan het later kan profiteren.
‘Waarom zou Rusland zich tegen Oekraïens EU-lidmaatschap uitspreken? Het heeft toch tijd genoeg om het te saboteren.’
‘Bovendien is de EU-toetreding fundamenteel anders dan NAVO-lidmaatschap’, zegt Oksana Sjevel. ‘De NAVO is bij wijze van spreken een schakelaar: je klikt en je bent lid. Bij de EU is het een eindeloos proces waarbij lidstaten voortdurend op de rem kunnen gaan staan. Waarom zou Rusland zich daartegen uitspreken? Het heeft toch tijd genoeg om Oekraïens EU-lidmaatschap te saboteren.’
Denazificatie
Neutraliteit in de Russische betekenis gaat evenwel verder dan de eis dat Oekraïne wegblijft uit de NAVO. Ze is ook innig verbonden met de eisen van ‘demilitarisatie’ en ‘denazificatie’ die Rusland in 2022 al op tafel legde. Aan Oekraïense zijde werden die voorwaarden – niet onterecht – gezien als een eis tot totale capitulatie. Toch liggen die eisen nog altijd op tafel. Op 24 augustus herhaalde Russisch buitenlandminister Sergej Lavrov dat een uiteindelijk akkoord, naast Oekraïense neutraliteit, ook de ‘denazificatie’ en ‘demilitarisatie’ van Oekraïne moet bevatten.
Vooral die eis tot denazificatie is opmerkelijk – nota bene in een land met een Joodse president. Het is een term die in de eerste plaats voor intern gebruik is: in de Russische propaganda worden Oekraïners die opkomen voor een soeverein en onafhankelijk Oekraïne nazi’s genoemd. Poetin zelf noemde de huidige Oekraïense regering een junta die door een staatsgreep aan de macht is gekomen. ‘Rusland vindt dat Oekraïners eigenlijk Russen zijn, en dus geen recht hebben op een soevereine staat’, zegt Sjevel. ‘Denazificatie betekent dat Oekraïne een Ruslandgezinde regering moet krijgen die haar buitenlandbeleid met het Kremlin moet afstemmen.’
Het dient gezegd dat Poetin het tegenwoordig vriendelijker formuleert. Zo stelt hij sinds 20 mei 2024, de dag waarop Zelensky’s ambtstermijn verstreek, dat Zelensky niet langer de legitieme leider van Oekraïne is, en dat het land eerst verkiezingen moet houden. Ook na de top in Alaska bleef Lavrov Zelensky’s legitimiteit in twijfel trekken.
Hoewel Trump kort na zijn aantreden vraagtekens plaatste bij Zelensky’s populariteit, is de kwestie van Zelensky’s legitimiteit tot nu toe opvallend afwezig aan Amerikaanse kant. Geen enkele Amerikaanse official heeft tot nu toe opgeroepen om verkiezingen te houden. Integendeel, Poetins houding in dezen wekt aan Amerikaanse kant eerder irritatie op.
Veiligheidsgaranties
En dan is er nog de heikele kwestie van veiligheidsgaranties. Daar is het voornaamste probleem dat veiligheidsgaranties voor Rusland en Oekraïne het exacte tegenovergestelde betekenen. Voor Oekraïne moeten veiligheidsgaranties ervoor zorgen dat Rusland bij een nieuwe aanval zodanig grote nadelen ondervindt, dat het niet meer durft opnieuw aan te vallen. Voor Rusland betekenen veiligheidsgaranties dan weer dat Oekraïne weerloos is bij een volgende aanval, en dat het zeker geen militaire steun krijgt uit het Westen.
Bij de onderhandelingen in Istanboel van maart 2022 had Rusland een systeem voorgesteld waarbij een groep landen zich garant zou stellen voor Oekraïnes veiligheid. Naast Rusland zelf zouden ook China, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Amerika als ‘garantorstaten’ optreden, eventueel aangevuld met andere landen. Alleen eiste Rusland dat die garantorstaten enkel bij unanimiteit konden optreden. Met andere woorden: als Rusland opnieuw zou aanvallen, zou het een veto hebben om militaire steun aan Oekraïne tegen te houden.
Een van de grote problemen met die veiligheidsgaranties is dat westerse landen nooit een echte bereidheid hebben getoond om die te geven. Ondanks de denkoefeningen over ‘boots on the ground’ in verschillende Europese landen lijkt die bereidheid er ook vandaag niet te zijn. Rusland laat bovendien niet na te benadrukken dat het geen Europese troepen uit NAVO-landen zal aanvaarden. ‘Troepen uit NAVO-landen zijn voor Rusland gewoon onacceptabel’, zegt Mamedov. ‘Rusland is deze oorlog begonnen om de NAVO te verzwakken en Oekraïne te demilitariseren. Dan zou het vanuit Russisch perspectief toch erg raar zijn om troepen uit NAVO-landen toe te laten?’
Het Oekraïense wantrouwen wordt bovendien gevoed door het feit dat Rusland blijft aandringen op de ‘demilitarisering’ van Oekraïne. Die eis was al in 2022 het voornaamste breekpunt in de gesprekken. Rusland wilde het Oekraïense leger, dat aan het begin van de invasie ongeveer 196.600 soldaten telde, terugbrengen naar een maximum van 85.000, en zware beperkingen opleggen wat betreft wapensystemen. Ter vergelijking: anno 2025 telt het Oekraïense leger net geen miljoen manschappen. Tot nu toe heeft Amerika evenwel nog niet aangegeven dat het Rusland hierin tegemoet wil komen.
‘De enige echte veiligheidsgarantie voor Oekraïne is zijn leger.’
In Oekraïne rijpt al enige tijd het idee dat het eigen leger de enige echte veiligheidsgarantie is. In april 2022 formuleerde Zelensky al de ambitie om van Oekraïne een ‘Groot Israël’ te maken. In Europese kringen wordt tegenwoordig over een ‘stalen stekelvarken’ gesproken, waarbij Oekraïne zich met Europese wapens tegen Rusland zal verdedigen. Ook Berzins ziet dat als de enige mogelijke oplossing. ‘Veiligheidsgaranties zijn finaal beloftes van politici’, zegt Berzins. ‘Waarom zou je als Oekraïner vertrouwen op politieke beloftes van andere landen? De enige echte veiligheidsgarantie voor Oekraïne is zijn leger.’
Koreaans scenario
Ondanks de Russische aandrang op een vredesakkoord lijkt het eerder richting een staakt-het-vuren te gaan. Voor een vredesakkoord zijn de eisen niet alleen aan Oekraïense, maar ook aan Russische kant bijzonder hoog, benadrukt Mamedov. ‘Poetin kan alleen een deal aanvaarden die hij duidelijk als een overwinning kan claimen. Hij moet niet alleen de Russische elite en de bevolking overtuigen, maar ook de wereldleiders die er voor hem toe doen: China, India, de BRICS-landen. Het wordt enorm moeilijk om zo’n deal te vinden.’
Voor Oekraïne hoeft een staakt-het-vuren op lange termijn niet slechter te zijn dan een vredesdeal. Noord- en Zuid-Korea hebben nooit vrede gesloten en zijn technisch gesproken nog altijd in oorlog. Desondanks heeft Zuid-Korea sindsdien een indrukwekkende economische en democratische opgang gemaakt. Ja, de Koreaanse oplossing sloeg eigenlijk nergens op en heeft op haar manier voor heel wat menselijk leed gezorgd. En toch is het nog altijd beter dan een oorlog die eindeloos voortwoedt.
Er zijn wel degelijk redenen te bedenken waarom Poetin alsnog beslist aan tafel te gaan. Door nu te onderhandelen, kan hij er helemaal zeker van zijn dat Rusland geen verdere sancties riskeert. Bovendien treedt binnenkort opnieuw de befaamde bezdorizjzja in: de befaamde regenachtige Oekraïense herfst die wegen onbegaanbaar maakt en grootschalige militaire manoeuvres beperkt.
Aan westerse kant leeft nog altijd de hoop dat Trump finaal toch de druk op Rusland zal verhogen. Kurt Volker, die tijdens Trumps eerste ambtstermijn zijn gezant voor Oekraïne was, haalde er zelfs het oude citaat van Winston Churchill bij: ‘Je kunt erop rekenen dat Amerikanen het juiste doen nadat ze alle andere mogelijke alternatieven hebben uitgeput.’
