Sinds hij het Witte Huis in 2019 verliet na onenigheid met Donald Trump, neemt voormalig nationaleveiligheidsadviseur John Bolton zijn ex-baas vaak op de korrel. Dat is niet anders nu Trump maar niet kan beslissen of hij zijn land al dan niet zal meesleuren in een nieuwe eindeloze oorlog in het Midden-Oosten. ‘Het gaat hier niet om geopolitiek. Voor Trump draait alles om Trump.’
Verrast is hij niet dat Israël afgelopen vrijdag de aanval inzette op Iran, zegt John Bolton (76). ‘Ik ken de Israëlische premier Benjamin Netanyahu nog uit zijn tijd als VN-ambassadeur. Hij spreekt al decennia over het vernietigen van het Iraanse nucleaire programma. Iedereen wist dat dit kon gebeuren.’
Als iemand het kon weten, dan wel John Bolton. De man met de onafscheidelijke snor werkte voor alle Republikeinse presidenten sinds Ronald Reagan. Tijdens de eerste ambtstermijn van Donald Trump was hij diens nationaleveiligheidsadviseur, tot hij in 2019 vertrok na een conflict, waarna de relatie met Trump verzuurde. Bolton staat bekend als een ‘havik’, een voorstander van militaire interventies. Zo staat hij bekend als de architect van de oorlog in Irak.
Welke rol speelde Donald Trump bij de Israëlische aanval?
John Bolton: Ik denk niet dat Trump bij dit plan betrokken was. Nu zit hij in een lastig parket: hij wilde met Iran onderhandelen. Wellicht heeft hij de Israëli’s gezegd dat hij niet wil dat ze aanvallen. En toch hebben ze het gedaan.
Waarom denkt u dat Trump buitenspel stond bij deze aanval?
Bolton: Minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio verklaarde nog in de nacht van donderdag op vrijdag dat het ging om een eenzijdige Israëlische aanval, waarbij Amerika niet betrokken was. Dat zou hij niet gezegd hebben als hij niet met de president had overlegd. Maar vrijdagochtend zag Trump dat de operatie blijkbaar succesvol was. De beurskoersen stegen. Dus zei hij: ‘Ik steun Israël, de aanval was uitstekend.’
Trump zegt dat hij de Iraniërs een ultimatum van 60 dagen heeft gegeven, dat nu is verstreken. Klinkt dat geloofwaardig?
Bolton: Het gaat nu om gezichtsverlies vermijden en jezelf als speler positioneren. Trump weet dat hij als Amerikaanse president een sleutelrol speelt. Hij zou B2-stealthbommenwerpers kunnen sturen om de ondergrondse installaties van het Iraanse nucleaire programma met bunkerdoorborende bommen aan te vallen.
‘Netanyahu ziet een kans op een machtswisseling, want de Islamitische Republiek is zwakker dan ooit tevoren.’
In de verkiezingscampagne beloofde Trump nog dat hij de VS uit nieuwe oorlogen in het Midden-Oosten zou houden.
Bolton: Een deal blijft zijn voorkeur wegdragen. Maar vooral wil hij weer het voortouw nemen. Het irriteert hem mateloos dat hij nu niet aan het roer staat. Misschien is dat waarom hij zo overhaast de G7-top in Canada verliet.
Neemt Netanyahu Trump eigenlijk nog serieus?
Bolton: Zijn aanpak is vrij brutaal. Maar de Israëli’s hebben eerder zoiets gedaan. In 1981 bombardeerden ze bijvoorbeeld de Osirak-reactor nabij Bagdad, het hart van Saddam Hoesseins nucleaire programma. De VS keurden toen nog een VN-resolutie goed die de aanval veroordeelde, zo verbaasd waren ze. In 2007 bombardeerden de Israëli’s een Iraanse reactor in Syrië, zonder onze goedkeuring.
Gaat het Netanyahu nog altijd alleen om het nucleaire programma, of wil hij ook een regimewisseling?
Bolton: Netanyahu ziet een kans op machtswisseling, want de Islamitische Republiek is zwakker dan ooit sinds haar oprichting in 1979. Israël heeft de machtsverhoudingen in het Midden-Oosten na de Hamas-aanval van 7 oktober 2023 heringericht en Iran en zijn bondgenoten de ene nederlaag na de andere toegebracht.
Kunnen de Israëli’s het nucleaire programma van Iran überhaupt alleen uitschakelen?
Bolton: We weten niet alles van dat programma. De twee grote installaties, Natanz en Fordo, liggen diep ondergronds. De Amerikanen kunnen Natanz gemakkelijk uitschakelen. Israël zou dat geleidelijk moeten doen, met kleinere bommen. Fordo is het moeilijkst te vernietigen. Israël kan alleen de ingangen blokkeren. Maar Fordo is veel kleiner dan Natanz. Als Israël Natanz uitschakelt, is het gedaan met dat programma – althans het deel waar we weet van hebben.
‘Mijn grootste zorg is dat delen van het Iraanse nucleaire programma zich onder een berg in Noord-Korea bevinden.’
U vermoedt dat er nog een onbekend deel is?
Bolton: Mijn grootste zorg is dat delen van het Iraanse programma zich onder een berg in Noord-Korea bevinden.
Zijn daar bewijzen voor?
Bolton: Noord-Korea leverde al in de vroege jaren negentig Scud-raketten aan Iran. Sindsdien ontwikkelen beide landen draagraketten. We weten ook dat Noord-Koreanen samen met Iraniërs in Syrië een reactor bouwden. Bewijs krijgen we pas als de ayatollahs niet meer aan de macht zijn en we de documenten in Teheran kunnen inzien.
‘Zolang de ayatollahs aan de macht zijn, zullen ze terreur steunen, raketprogramma’s opzetten en kernwapens ontwikkelen. Voor hen is dit een ideologische kwestie.’
U zegt: ook als Israël de nucleaire installaties vernietigt, verdwijnt het gevaar alleen met een regimewisseling?
Bolton: Ik bestudeer deze dreiging al 25 jaar. Zolang de ayatollahs aan de macht zijn, zullen ze terreur steunen, raketprogramma’s opzetten en kernwapens ontwikkelen – voor hen is dit een ideologische kwestie.
Regimewisselingen, zeker als ze van buitenaf worden afgedwongen, brengen zelden stabiliteit.
Bolton: In Iran zijn verschillende scenario’s denkbaar. De leidersgroep kan uiteenvallen. Vaak worden mensen dan gedreven door persoonlijke ambities. In het beste geval worden de ayatollahs irrelevant, ook omdat ze nauwelijks steun van de bevolking genieten – de Iraniërs willen geen theocratie meer. Het zou ook kunnen leiden tot een militaire dictatuur onder leiding van de Revolutionaire Garde of het reguliere leger.
En dat zou beter zijn?
Bolton: Waarschijnlijk wel. Misschien schieten zulke machthebbers niet op hun eigen bevolking bij protesten. Wellicht kun je met hen daadwerkelijk onderhandelen.
U wordt gezien als een van de architecten van de Irakoorlog. Die leidde tot chaos en burgeroorlog. Een ramp, niet?
Bolton: Zo zie ik dat niet. Saddam Hoessein is weg. De wereld is daardoor een betere plek, ook al was de prijs hoog.
Zelfs tegenstanders van het Iraanse regime zeggen dat de oorlog moet stoppen. Brengt dat u niet aan het twijfelen?
Bolton: De burgerbevolking lijdt zeker. Maar ik denk dat de meeste Iraniërs begrijpen dat de politiek van hun regime verantwoordelijk is voor hun situatie. Zelfs tijdens de Tweede Wereldoorlog begreep een groot deel van de Duitse bevolking waarom de geallieerden ingrepen.
Trump riep de inwoners van Teheran op om de stad te verlaten. Draagt dat psychologisch terrorisme er niet juist toe bij dat mensen zich achter hun leiders scharen?
Bolton: Zo ver denkt Trump helemaal niet. Waarschijnlijk heeft Netanyahu hem gezegd dat hij bepaalde doelen in Teheran gaat aanvallen, zoals het hoofdkwartier van de Quds-eenheden – een legitiem militair doelwit. Je kunt een gebouw zeer precies vernietigen zonder het huis ernaast te raken. Maar Trump denkt dan aan oorlogsfilms die hij heeft gezien. Israël zal Teheran niet grootschalig bombarderen, daar hebben ze helemaal geen belang bij.
‘Poetin bespeelt Trump als een viool.’
Uitgerekend Vladimir Poetin zou zich als bemiddelaar tussen Israël en Iran opwerpen?
Bolton: Poetin bespeelt Trump als een viool. Terwijl hij nog altijd burgers in Oekraïne bombardeert, praat hij met Trump over vredesinitiatieven in het Midden-Oosten. Trump stelt dan voor om Rusland opnieuw toe te laten tot de G7. Op zo’n moment geeft Poetin zichzelf een schouderklopje.
Is Trump manipuleerbaar?
Bolton: Hij heeft geen politieke filosofie. Hij verwart buitenlandse politiek met persoonlijke relaties met staatshoofden. Hij denkt dat Poetin zijn vriend is. In 2018 in Singapore zei hij na zijn ontmoeting met Kim Jong-un: ‘We zijn verliefd geworden.’
Hoe is Trumps relatie met Netanyahu?
Bolton: Gecompliceerd. Netanyahu feliciteerde Joe Biden snel na diens verkiezing in 2020. Dat is voor Trump onvergeeflijk. Ook ergert het hem dat Netanyahu zo handig de schijnwerpers opzoekt. Netanyahu heeft nu de overhand, en Trump wil voorkomen dat hij buitenspel staat.
Hoe worden buitenlandbeslissingen genomen in het Witte Huis?
Bolton: Er is geen werkende Nationale Veiligheidsraad meer. In het Oval Office zitten dan Trump, defensieminister Pete Hegseth (lacht hard), minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio, inlichtingencoördinator Tulsi Gabbard, stafchef Susie Wiles en vicepresident JD Vance (lacht opnieuw), die geen enkele ervaring heeft met nationale veiligheid. Ze proberen uit te vissen wat ze moeten doen. Dan zegt Trump misschien: ‘Laat me Bibi (Netanyahu, nvdr) even bellen.’ En Bibi zegt: ‘Ik heb die B2-bommenwerpers en bunkerdoorborende bommen nodig. Alleen deze keer.’ Zo krijgt hij Trump misschien mee.
Hoe groot is de kans dat de VS betrokken raken bij de oorlog?
Bolton: Fiftyfifty. Misschien probeert Trump nog zijn gezant Steve Witkoff met de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken Abbas Araghchi samen te brengen. Maar hij weet ook: als dit eindigt met de val van het Iraanse regime – wat mogelijk is – dan betekent dat een breuk met het verleden in het Midden-Oosten. En dat allemaal zonder dat Trump er iets mee te maken had? Netanyahu op de cover van Time Magazine? Dat is ondraaglijk voor Trump. Het gaat hier niet om geopolitiek. Voor Trump draait alles om Trump.
‘Iran wordt geen eindeloze oorlog. De VS zullen geen grondtroepen sturen.’
Prominente vertegenwoordigers van Trumps MAGA-beweging, zoals tv-presentator Tucker Carlson en voormalig adviseur Steve Bannon, vinden dat een oorlog met Iran de America First-politiek ondermijnt. Dreigt Trump zijn achterban te verliezen?
Bolton: De MAGA-basis is intern verdeeld. Sommigen zijn gewoon antisemieten die niets voor Israël willen doen. Anderen, zoals Carlson, zijn echte isolationisten. Maar ik denk niet dat zij het gaan winnen.
Wat is er nog over van de traditionele Republikeinse Partij?
Bolton: De Republikeinen zijn inderdaad geïntimideerd. Maar de meeste senatoren en afgevaardigden steunen nog altijd een traditionele buitenlandse politiek in de geest van Ronald Reagan. Ze hebben zich nog niet tegen Trump verzet. Maar ik denk dat 90 procent van de Republikeinen pal achter Israël staat. Ze kunnen zich niet langer verstoppen.
Amerikanen lijken oorlogsmoe na Afghanistan en Irak.
Bolton: Iran wordt geen eindeloze oorlog. De VS zullen geen grondtroepen sturen.
Als het regime in Teheran aan de macht blijft, is hun motivatie om een kernbom te ontwikkelen dan niet groter dan ooit?
Bolton: Dat regime werkte toch al aan de bom, ook ondanks het atoomakkoord van 2015.
Vreest u geen internationale kernwapenwedloop?
Bolton: We moeten leren van Noord-Korea. We hadden nooit mogen toestaan dat dat land een kernmacht werd. Je moet zulke ontwikkelingen vroeg stoppen, zolang het nog relatief weinig kost, niet pas als het over overleven gaat. Israël heeft dat begrepen.