Verkiezingen in Zuid-Afrika: waarom het ANC zijn meerderheid kan verliezen

Zuid-Afrika leeft toe naar de parlementsverkiezingen van 29 mei. Volgens de peilingen zal het Afrikaans-nationalistische ANC voor het eerst sinds het einde van het apartheidsregime geen meerderheid in het parlement hebben. De hoofdreden voor de zwakke resultaten is de torenhoge werkloosheid.

Bij de eerste vrije Zuid-Afrikaanse verkiezingen in 1994 stemde 62 procent van de kiezers Nelson Mandela en zijn anti-apartheidspartij ANC naar winst. Mandela werd de eerste zwarte president van Zuid-Afrika.

Dertig jaar later zwaait het ANC van president Cyril Ramaphosa nog steeds de plak, al lijkt de partij te zullen boeten voor haar decennialange bewind. Volgens de peilingen zou het ANC volgende week net boven de 40 procent uitkomen – een flinke daling ten opzichte van de 58 procent 5 jaar geleden, en ver onder de 70 procent van de hoogdagen 20 jaar geleden.

De afgelopen vijftien jaar kenden een lage economische groei, stijgende werkloosheid en leiderschap dat geplaagd werd door corruptieschandalen. De grootste economie van Afrika is sinds 2012 met slechts 0,8 procent gegroeid. Dat staat in schril contrast met een gemiddelde groei van 3,2 procent in de laatste 18 jaar. De rijkste 0,01 procent van Zuid-Afrika, zo’n 3500 mensen, bezit nu 15 procent van de Zuid-Afrikaanse welvaart. Het maakt van Zuid-Afrika het meest ongelijke land ter wereld.

Ramaphosa, die een tweede ambtstermijn als president ambieert, klopt zich op de borst vanwege zijn inspanningen voor mensenrechten, gezondheidszorg en een inclusievere samenleving. Hij claimt dat er onder zijn presidentschap meer vrouwen leidersposities bekleden dan ooit tevoren en dat de wetgeving van de Regenboognatie onder zijn bewind een stuk progressiever werd.

Crisis na crisis

Die verwezenlijkingen kunnen de bevolking niet overtuigen. De Zuid-Afrikanen kampten niet alleen met de coronacrisis maar ook met een aanhoudende energiecrisis. Ramaphosa slaagde er niet in om de beloofde verbeteringen op het vlak van misdaad, corruptie en economische groei te realiseren.

Integendeel. Tijdens het bewind van Ramaphosa klom de werkloosheid tot bijna 33 procent in het eerste kwartaal van 2024: het hoogste werkloosheidscijfer in de wereld en 5,2 procentpunt hoger dan toen hij werd verkozen als president. Bijna de helft van de jongeren (15 tot 34 jaar) is werkloos. 18 miljoen Zuid-Afrikanen leven in extreme armoede (met minder dan 2 euro per dag).

Bovendien heeft Zuid-Afrika al sinds 2008 te lijden onder een zware energiecrisis. Het noodlijdende staatsenergiebedrijf Eskom bouwde een schuldenberg op van 20 miljard euro en kan zijn verouderende kolencentrales amper aan de praat houden. Daardoor is Eskom, dat 80 procent van de energie in Zuid-Afrika opwekt, genoodzaakt om de stroomvoorziening flink te beperken. 2023 werd het zwaarste jaar tot nog toe. De Zuid-Afrikanen moesten het dagelijks gemiddeld vijf uur zonder stroom doen. Het kost de economie bijna 10 miljoen euro per dag.

Corruptie beëindigen

De redenen zijn onder meer achterstallig onderhoud, jaren van corruptie, wanbetaling en elektriciteitskabels die worden gestolen voor het lood dat ze bevatten.

De kwijnende economie en de energiecrisis weerhouden president Ramaphosa er echter niet van om ambitieus te zijn. Hij beloofde bij een herverkiezing 2,5 miljoen banen te scheppen in 5 jaar tijd, investeringen te verhogen, de privésector te ondersteunen en een eind te maken aan de corruptie in het land.

In februari erkende Ramaphosa ‘de fouten’ die zijn partij had gemaakt. Hij had er naar eigen zeggen uit ‘geleerd’, maar wijdde de huidige situatie in Zuid-Afrika aan ‘de puinhoop’ die zijn voorganger Jacob Zuma zou hebben achtergelaten. Volgens de Zuid-Afrikaanse bank Nedbank zou het wanbeleid en corruptie Zuid-Afrika in Zuma’s tweede ambtstermijn alleen al bijna 34 miljard dollar gekost hebben.

Oppositiecoalitie

Tegenstanders zien de teloorgang van het ANC als de uitgelezen kans om de macht te grijpen. De grootste oppositiepartij Democratic Alliance spant samen met 6 kleine oppositiepartijen om Ramaphosa van de troon te stoten. De zeven partijen zullen een coalitie vormen als ze samen op minstens 50 procent van de stemmen uitkomen.

Democratic Alliance ontstond in Zuid-Afrika uit de anti-apartheidsbeweging en heeft een hoofdzakelijk blank electoraat. De partij is niet aan haar proefstuk toe. In 2014 zette de partij al een oppositiecoalitie op poten om Jacob Zuma van een tweede ambtstermijn te houden. De coalitie hield toen geen stand en Zuma werd herkozen.

Geen Jacob Zuma

Twee partijen maken geen deel uit van de coalitie: het extreemlinkse EFF en uMkhonto we Sizwe, tot voor kort de partij van Jacob Zuma.

Oud-ANC’er Zuma was president van Zuid-Afrika van 2009 tot zijn aftreden in 2018. In 2019 werd hij veroordeeld tot een celstraf van 15 maanden voor de minachting van justitie. Zuma had geweigerd om voor een anticorruptiecommissie te verschijnen. Lang zou hij echter niet vastzitten: twee maanden later kwam Zuma weer vrij door een maatregel om de overbevolking in de Zuid-Afrikaanse gevangenissen tegen te gaan.

Maar door de veroordeling viel Zuma eind 2023 definitief in ongenade bij het ANC. Hij sloot zich dan maar aan bij de nieuwe partij uMkhonto we Sizwe (Zoeloe voor ‘speer van de natie’).

Negen dagen voor de verkiezingen werd Zuma uitgesloten. Het Grondwettelijk Hof van Zuid-Afrika beargumenteerde dat iemand die veroordeeld is voor meer dan 12 maanden gevangenisstraf geen deel mag uitmaken van het Zuid-Afrikaanse Parlement.

UMkhonto we Sizwe stond voor Zuma’s uitsluiting op iets meer dan 8 procent, maar zal waarschijnlijk minder goed scoren. De coalitie van Democratic Alliance behaalt in de peilingen 33 procent, EFF volgt met 11 procent. Nu woensdag vindt de stembusgang plaats.