Of het nu gaat om het gerechtelijk apparaat, de media of de private sector: geen enkele pijler van de Amerikaanse democratie ontsnapt aan de tentakels van president Donald Trump.
Gaat er een dag voorbij waarop Amerika géén geschiedenis schrijft? Wie de moeite neemt om naar de ministeriële vergaderingen in het Witte Huis te kijken, begint eraan te twijfelen. Tijdens de laatste cabinet meeting kreeg Trump drie uur lang de meest uiteenlopende lofbetuigingen. Dankzij Trump kunnen Amerikanen de eindjes weer aan elkaar knopen, kunnen veteranen weer naar de dokter, durven vrouwen weer alleen over straat en zijn de walvissen aan de Oostkust weer veilig. ‘Ik heb maar één wens’, stelde Steve Witkoff, Amerika’s gezant voor Rusland en het Midden-Oosten. ‘Dat het Nobelcomité zijn zaken op orde krijgt en beseft dat u de meest geschikte kandidaat bent.’
Terwijl Trumps eerste ambtstermijn nog gekleurd werd door lekken, openlijke ruzies en voortdurende ontslagen, lijkt zijn bestuursploeg nu goed afgericht. Minister van Justitie Pam Bondi verklaarde zich bereid haar president in om het even wat te steunen. FBI-directeur Kash Patel voerde leugendetectortests in om na te gaan of zijn medewerkers trouw zijn aan de president. Minister van Arbeid Lori Chavez-DeRemer besloot zelfs een enorme banner met Trumps beeltenis op te hangen aan haar ministerie. En ook het Amerikaanse Congres, waar de Republikeinen de meerderheid hebben in beide kamers, legt hem geen strobreed in de weg.
Eendagsdictator
Tijdens de verkiezingscampagne liet Trump weinig aan de verbeelding over. Hij zou – ‘enkel op dag één’ – als een dictator te werk gaan. Hij zou wraak nemen op politieke tegenstanders als Joe Biden en Kamala Harris. Zoals hij het in zijn eerste presidentschap al verwoordde: ‘Ik heb als president het recht om te doen wat ik wil.’
Die intenties komt Trump na, met een ongeziene snelheid. Sinds zijn aantreden vaardigde hij al 198 presidentiële decreten uit. Die executive orders hebben het voordeel dat ze meteen van kracht zijn – zonder goedkeuring van het Congres – maar hebben als nadeel dat ze voor een rechter kunnen worden aangevochten. Daarbij overschrijdt Trump niet zelden zijn bevoegdheden. ‘Die decreten zijn bewust opgesteld om intimiderend te werken’, zegt Tom Ginsburg, professor internationaal recht aan de University of Chicago. ‘Personen en instellingen worden gedwongen om te gehoorzamen, zelfs wanneer het duidelijk is dat ze voor de rechtbank altijd gelijk zouden halen. Procederen tegen de federale overheid is bijzonder kostelijk.’
Het Witte Huis doet er alles aan om de presidentiële controle op de overheidsorganen te vergroten. In de eerste week van zijn tweede presidentschap ontsloeg hij 17 inspectors general, die op cruciale overheidsdepartementen moeten optreden tegen fraude en machtsmisbruik. Bij instellingen als de FBI, de CIA en het Amerikaanse leger werden ongeziene ontslagrondes georganiseerd, die Trump de kans geven om vertrouwelingen te benoemen. Van diplomaten die worden aangeworven wordt geëist dat ze de politieke overtuiging van de president delen. Het is gemakkelijker geworden om kritische ambtenaren te ontslaan en de wettelijke bescherming voor klokkenluiders is afgebouwd. Het meest in het oog springende ontslag was dat van Erika McEntarfer, de econome die ontslagen werd toen het Amerikaanse statistiekbureau een rapport met teleurstellende jobcijfers publiceerde.
De Republikeinen probeerden al zeven federale rechters uit hun ambt te zetten omdat ze Trumps beleid hebben geblokkeerd.
Trump gaat enorm ver om zijn macht te laten gelden. Zo startte het ministerie van Justitie een rechtszaak tegen vijftien federale rechters in de staat Maryland, nadat een rechter de deportatieplannen van de Amerikaanse regering tijdelijk had geblokkeerd. Hij vaardigde executive orders uit tegen verschillende advocaten en advocatenkantoren die zijn beleid juridisch proberen aan te vechten. Onder impuls van Trump probeerden de Republikeinen al zeven federale rechters uit hun ambt te zetten, omdat ze Trumps beleid hebben geblokkeerd.
Murat Somer, die onderzoek doet naar autoritarisme aan de Özyegin-universiteit in Istanbul, ziet veel gelijkenissen tussen de manier waarop Recep Tayyip Erdogan in Turkije te werk ging. ‘Erdogan en Trump begrijpen macht op dezelfde manier’, zegt Somer. ‘Ze vinden dat overheidsinstellingen voor hen moeten werken. Ze gebruiken hun macht om de instellingen aan hun wil te onderwerpen.’
Send in the troops
Helemaal verontrustend is Trumps bereidheid om het leger in te zetten voor politieke doeleinden. Zo besliste hij op 12 augustus per decreet om de National Guard in Washington te ontplooien, zogezegd om de ‘golf van criminaliteit’ in Washington te bevechten. Ook in Chicago wil Trump zo snel mogelijk legereenheden ontplooien. Eind augustus ondertekende Trump een presidentieel bevel om de Nationale Garde gevoelig uit te breiden en voor te bereiden op nog meer stedelijke ontplooiingen.
Het is een spektakel waarbij spontaan vergelijkingen met de jaren dertig van de twintigste eeuw opborrelen. Die vergelijkingen vindt Bálint Madlovics, die autoritaire post-communistische regimes bestudeert aan de Central European University, overtrokken. ‘Hedendaagse autoritaire leiders associëren zich niet graag met milities of soldaten die geweld plegen tegen een menigte.’ Dat klopt ook voor Trump. De Nationale Garde in Washington gedraagt zich tot dusver niet gewelddadig. Meer nog: de soldaten lijken zelf niet echt goed te weten waarmee ze zich onledig moeten houden. ‘Het effect is vooral psychologisch’, zegt Mladovics. ‘Zo’n troepenmacht heeft een intimiderend effect, zelfs als hun ontplooiing louter symbolisch is. Het verkleint de ruimte voor burgers om de straat op te gaan en democratische protesten te houden.’
‘Zo’n troepenmacht verkleint de ruimte voor burgers om de straat op te gaan en democratische protesten te houden.’
Het is duidelijk dat Trumps acties niet echt misdaadbestrijding tot doel hebben. De steden waar hij troepen ontplooit, stemmen Democratisch, zelfs als tal van Republikeins geleide steden veel hogere misdaadcijfers hebben. ‘Het moordcijfer in Amerikaanse steden zal Trump worst wezen’, zegt ook Ginsburg. ‘Het is puur theater, een vertoon van macho-macht én een oefening voor 2028. Stel dat de Republikeinen in 2028 de verkiezingen verliezen en 25 miljoen Amerikanen de straat op gaan, dan kan hij gerust de Nationale Garde inzetten om de orde te bewaren.’
Unitary executive theory
En er is natuurlijk de aanval op de Federal Reserve, de Amerikaanse Centrale Bank. De voorbije maanden voert Trump de druk op Jerome Powell, de voorzitter van de Federal Reserve, fors op. Trump wil dat Powell de interestvoet laat zakken, zodat er goedkoper geld geleend kan worden. Trump beval ook het ontslag van de door Biden aangestelde toezichthouder Lisa Cook, in de hoop om zo meer vat te krijgen op de Fed. Nadat Cook haar ontslag had aangevochten, startte het ministerie van Justitie een onderzoek tegen Cook voor vermeende hypotheekfraude. Die beschuldiging is overduidelijk politiek gemotiveerd. Onderzoeksplatform ProPublica bracht uit dat minstens drie ministers uit Trumps ploeg dezelfde overtreding hebben begaan.
‘Als het Hooggerechtshof beslist dat Trump iedereen mag ontslaan wanneer hij wil, dan wordt zijn machtsgreep eigenlijk grondwettelijk bevonden.’
Die pogingen om meer macht te centraliseren rechtvaardigt Trump met de ‘unitary executive theory’, een doctrine in conservatieve kringen die stelt dat alle uitvoerende macht exclusief toebehoort aan de president, en alle beperkingen op de presidentiële macht afwijst. ‘Daarom is de aanval op de Federal Reserve zo’n cruciaal dossier’, zegt Ginsburg. ‘Als het Hooggerechtshof beslist dat Trump gelijk heeft en dat hij iedereen mag ontslaan wanneer hij wil, dan hebben we echt een unitary executive. Dat zou neerkomen op een soort informele grondwetswijziging, waardoor Trumps machtsgreep eigenlijk grondwettelijk bevonden zou worden.’ Ginsburg wijst erop dat het Hooggerechtshof, dat sinds Trumps eerste presidentschap een grote conservatieve meerderheid heeft, nu al vaak ver mee gaat. Zo oordeelde het al dat Trump het recht heeft om bestuurders te ontslaan, zelfs als ze wettelijk beschermd zijn. Alleen voor de Federal Reserve maakte het Hooggerechtshof een uitzondering.
Eigen oligarchie eerst
Bovendien lijkt Trump erop gebrand om ook de Amerikaanse zakenwereld onder zijn controle te brengen. Terwijl de Amerikaanse overheid de voorbije decennia eerder terugdeinsde voor al te veel bemoeienis, wil Trump de staatscontrole net vergroten. Zo eiste Trump begin augustus dat de ceo van chipsproducent Intel zou opstappen. Nauwelijks twee weken later besloot de Amerikaanse regering 10 procent van de aandelen over te kopen. Hij liet chipsproducent Nvidia toe om chips te verkopen aan China in ruil voor een storting aan de Amerikaanse schatkist. Bij de verkoop van staalfabrikant US Steel aan het Japanse bedrijf Nippon eiste hij een ‘gouden aandeel’, waarmee hij de facto controle zou krijgen over waar het bedrijf in Amerika kan investeren. Het staatskapitalisme van landen als China of Rusland waartegen Amerikanen zo lang jeremieerden, lijkt nu ook in Amerika opgang te maken.
Trump speelt die verschillende magnaten maar wat graag tegen elkaar uit. Elon Musk mocht als dank voor zijn steun tijdens Trumps campagne een dollemanstocht door de Amerikaanse instellingen ondernemen, op zoek naar besparingen. Na de breuk met Musk suggereerde Trump dat overheidscontracten voortaan niet meer naar Musks bedrijven zouden gaan. Ook miljardairs als Jef Bezos azen op een deel van de koek – Bezos dwong The Washington Post, de krant die hij bezit, zelfs om een steunbetuiging aan de Democratische presidentskandidate Kamala Harris in te trekken. Ook de massale investeringen in AI die Trump belooft, zal hij politiek proberen uit te buiten. ‘Trump droomt ervan een eigen oligarchenklasse te creëren, met ondernemers die helemaal trouw zijn aan hem’, zegt Somer. ‘En het is duidelijk dat heel wat bedrijfsleiders daar graag in mee gaan. Oligarchen overschatten altijd hoeveel invloed ze kunnen hebben op een autoritaire leider.’
Madlovics denkt dat Trump er vermoedelijk niet in zal slagen om een aan hem ondergeschikte oligarchenklasse te creëren. ‘In landen als Hongarije of Rusland zijn die zakenmensen enorm afhankelijk van de staat. Orban kan de geldkraan toedraaien voor oligarchen die niet langer loyaal zijn. Hij kan dreigen dat hij Elon Musk gaat terugsturen naar Zuid-Afrika, maar daar heeft hij de macht niet voor. Oligarchen als Jeff Bezos en Elon Musk zijn niet rijk geworden door Trump, maar door de markt. Om zo’n loyale oligarchie achter zich te krijgen, zou Trump de huidige zakenwereld moeten vernietigen en een nieuwe opbouwen. Ik zie niet in hoe hij daarin zou slagen.’
Phantom of the Opera
Daarnaast beukt Trump onophoudelijk in op elke vorm van maatschappelijke tegenmacht. Publieke omroepen NPR en PBS werden eerst grondig onder de loep genomen en vervolgens financieel drooggelegd. The Associated Press, Amerika’s belangrijkste persagentschap, kreeg in februari te horen dat het niet meer welkom was op persmomenten in het Oval Office en op het presidentiële vliegtuig Air Force One. Hoewel het ondertussen een rechtszaak won, is de toegang van AP nog steeds niet hersteld. Trump daagde verschillende media omdat hij ontevreden was over hun berichtgeving. Trump eist maar liefst 10 miljard dollar van The Wall Street Journal, nadat de krant een artikel had uitgebracht over zijn vriendschap met Jeffrey Epstein.
Hetzelfde gebeurt met universiteiten. Nadat Trump de New Yorkse Columbia University ervan had beschuldigd antisemitisme vrij spel te geven, bevroor de regering voor meer dan 400 miljoen dollar aan federale subsidies. Columbia boog finaal het hoofd. Ook Harvard University en de University of California probeerde Trump al – voorlopig tevergeefs – droog te leggen.
Recent nog haalde Trump uit naar de museumgroep The Smithsonian, omdat die ‘te veel focussen op hoe slecht slavernij was.’
Ook de culturele instellingen ontsnappen niet aan Trumps bemoeizucht. Begin maart benoemde Trump zichzelf tot nieuwe voorzitter van het Kennedy Center, het nationale cultuurcentrum van de VS. De raad van bestuur verving hij volledig door getrouwen, veertig personeelsleden werden ontslagen. Bij zijn aantreden drong Trump aan op de programmatie van musicals die niet woke zijn, ‘zoals Cats en The Phantom of the Opera’. Hij eiste ook dat The Smithsonian, een groep van een twintigtal musea en onderzoeksinstellingen, voortaan meer zou focussen op de ‘grootsheid van de verwezenlijkingen en vooruitgang van het Amerikaanse volk.’ Recent nog haalde Trump uit naar de museumgroep omdat ze ‘te veel focussen op hoe slecht slavernij was.’
Moeilijk verzet
Een van de grote uitdagingen voor de liberale oppositie is dat Trumps daden niet uit het niets komen. Zijn acties spelen wel degelijk in op frustraties en gevoeligheden bij kiezers, ook ter linkerzijde. Musks doldwaze besparingsronde is een (uiterst slecht) antwoord op het (niet onterechte) idee dat de Amerikaanse overheid gerust wat kan ontvetten. Zijn ‘grootste deportatieplan ooit’, waarbij gemaskerde agenten van de migratiepolitiedienst ICE burgers van straat plukken, is een reactie op de immense migratiecrisis waarop Bidens regering geen antwoord vond. Met de ontplooiing van de National Guard speelt Trump in op het in veel steden falende politiebeleid.
Voor verdedigers van de democratie is het eigenlijk een onmogelijk dilemma, zucht Somer. ‘Het is extreem moeilijk om gewone burgers ervan te overtuigen hoe gevaarlijk leiders met autoritaire neigingen zijn. Als liberale oppositie is het bijna onmogelijk om tegen alles te vechten. Voor de doorsnee burger ziet het er toch altijd uit alsof politici enkel onder elkaar kibbelen en niet met besturen bezig zijn. Het is bijna onmogelijk om daar een goed antwoord op te vinden.’
‘Trump maakt kennelijk de inschatting dat het te riskant is om de rechtsstaat totaal naast zich neer te leggen.’
Tegelijk lijkt Trump de rechtsstaat ook niet volledig naast zich neer te leggen. Neem nu de zaak van Kilmar Abrego Garcia, de man die per ongeluk naar een gevangenis in El Salvador werd gedeporteerd. Toen een rechtbank in Maryland oordeelde dat Kilmar Abrego Garcia zo snel mogelijk moest worden teruggehaald, weigerde de regering wekenlang om in actie te treden. Begin juni werd Abrego Garcia in alle discretie teruggebracht – hij riskeert nog steeds deportatie. Dat Trump en de zijnen de uitspraak van die rechtbank niet straal negeren is reden tot optimisme, vindt Madlovics. ‘Het wijst erop dat Trump kennelijk de inschatting maakt dat het te riskant is om de rechtsstaat totaal naast zich neer te leggen. Hij denkt dat zijn eigen coalitie onder druk komt te staan als hij de rechtbanken totaal negeert.’
Wreedheid vs. Democratie
Het is maar de vraag of de Democraten nog een eerlijke kans zullen krijgen om Trump van de macht te verdrijven. Zo eiste Trump in augustus openlijk van Greg Abott, de gouverneur van Texas, dat hij de kiesdistricten zo zou hertekenen dat de Republikeinse Partij er vijf extra kiesmannen zou kunnen winnen. Trump heeft – met een knipoog van Vladimir Poetin – ook de aanval ingezet op stemmen per post, in de hoop dat zo minder Democratische kiezers mogen stemmen. Toch verwacht Ginsburg dat de Democraten de strijd zullen overleven. ‘Ik verwacht dat de Democraten massaal zullen inzetten op restauratie en bescherming van de democratie’, zegt Ginsburg. ‘Het is hun beste kans tot overleven. Ze kunnen niet concurreren met de Republikeinen op vlak van wreedheid, hebzucht en criminaliteit.’
Het is maar de vraag in welke mate Trump er echt in zal slagen om het Amerikaanse systeem te transformeren. Wordt Amerika, vrij naar de Chinese Communistische Partij, een ‘democratie met Amerikaanse karakteristieken’? Tom Ginsburg gelooft van niet. ‘Begrijp me niet verkeerd: dit is de grootste politieke crisis sinds de Amerikaanse Burgeroorlog. Op korte termijn ben ik erg pessimistisch over de toekomst van onze democratie. Op lange termijn niet. De Verenigde Staten zijn een extreem moeilijk land om te besturen. Het bestuur ligt grotendeels bij de staten, de politie valt niet onder de federale overheid, onze democratische tradities zijn diep ingebed en de privésector en burgers hebben veel geld. Dat maakt het land toch een stuk weerbaarder.’
Ook Bálint Madlovics voorspelt dat Trump er finaal niet in zal slagen om zijn macht te consolideren. ‘Ik ben optimistisch. Maar misschien minder optimistisch dan enkele maanden geleden.’
