Socioloog Larry Diamond: ‘Trump ondermijnt de rechtsstaat, maar zijn onbekwaamheid biedt hoop’

De Amerikaanse politicoloog en socioloog Larry Diamond ziet onder president Donald Trump een klimaat van intimidatie en angst ontstaan. Toch roept hij op tot kalmte en meent hij dat het nog niet te laat is om de ondermijning van de rechtsstaat te stoppen. ‘Mensen beseffen nu: hij is een extremist. Zijn onbekwaamheid geeft nog een sprankeltje hoop.’

Donald Trump was nog maar vier weken president toen u al een veelbesproken essay publiceerde met als titel: De crisis is gearriveerd. Intussen is hij een kwartaal aan de macht. Waar staan we nu?

Diamond: De crisis is sindsdien verergerd. Trump en zijn regering tonen steeds openlijker hun minachting voor de rechtsstaat. Ze testen de grenzen van het gerecht voortdurend, en dat doen ze steeds brutaler. In de VS heerst intussen een klimaat van intimidatie: angst, pesterijen. En iedereen kan getroffen worden, universiteiten, bedrijven, advocatenkantoren… Niemand wordt gespaard.

U beschrijft een duidelijke tendens richting autoritarisme in de VS.

Diamond: Je voelt hier inderdaad een autoritaire onderstroom. De grenzen van de liberale democratie worden getest. Iedereen moet zich onderwerpen, er wordt gedreigd. En dat alles gebeurt systematisch. Niemand had zien aankomen dat Trump zelfs grote advocatenkantoren zou dwingen om pro bono voor hem te werken.

En niemand had verwacht dat ze zich zó snel zouden schikken. De New York Times schreef dat de constitutionele crisis niet zozeer een schakelaar is die plots wordt omgehaald, maar eerder een glijbaan.

Diamond: Dat klopt. We glijden steeds sneller de helling af.

‘Na de eerste 100 dagen: het verzet tegen Trumps aanval op de democratie is klein’

De familieman Kilmar Ábrego García woonde in Maryland, is getrouwd met een Amerikaanse vrouw en zit nu onschuldig in een gevangenis in El Salvador. Het Hooggerechtshof heeft geoordeeld dat zijn uitzetting illegaal was. De regering-Trump geeft toe dat hij ten onrechte werd uitgezet, maar wil hem niet terughalen. Is dit al het einde van de rechtsstaat, zoals sommige commentatoren beweren?

Diamond: Ik roep op tot kalmte en precisie in de bewoordingen. Wie nu hysterisch roept dat de rechtsstaat dood is, verliest zijn geloofwaardigheid. Trump is nog geen dictator. In het geval van Ábrego García bevinden we ons in een grijze zone. Dát bedoel ik als ik zeg dat ze het gerecht uittesten. We weten allemaal dat Trump die man zou kunnen terughalen als hij dat wilde. Maar hij zegt: het is nu aan El Salvador. Hij schuilt zich achter die vaagheid.

De rechtsstaat bestaat dus nog, maar hij brokkelt af?

Diamond: Ik wil het niet verbloemen, ik maak me ernstig zorgen. Maar er is een verschil tussen een proces — de erosie van de rechtsstaat — en het einde ervan.

U bestudeert al tientallen jaren autoritaire systemen en stelt dat Trump handelt volgens een autoritair draaiboek. Hoe ziet het volgende hoofdstuk eruit?

Diamond: De regering zou zich openlijk kunnen verzetten tegen een vonnis van het Hooggerechtshof. Een verdere escalatie zou zijn dat Trump zijn uitvoerende macht nog meer instrumentaliseert. Hij gebruikt de FBI nu al tegen politieke tegenstanders.

Hij zou ook de belastingdienst (IRS) voor zich kunnen laten werken.

Diamond: Dat scenario is zeker niet meer ondenkbaar. Meer druk, meer straffen, meer angst. De boodschap is duidelijk: je kunt beter niet met mij sollen. Toch denk ik dat veel kabinetsleden een totale breuk met de rechtsorde willen vermijden. Anders zou zelfs in het Congres Trumps steun kunnen afbrokkelen.

‘Het is onthutsend hoe snel Donald Trump de Amerikaanse democratie afbreekt’

Tot nu toe is het Congres geen corrigerende macht gebleken. Men roept vooral luid: ‘Ja, meneer de president’. Wat hoopt u?

Diamond: U bedoelt de Republikeinen. Sommige van hen zijn bang: bang voor Trump, bang om hun politieke carrière te verliezen. En erger: bang voor geweld tegen henzelf of hun gezin. Angst is een essentieel element van autoritarisme.

Iedereen duikt dus weg?

Diamond: Veel leden van het Huis van Afgevaardigden en enkele senatoren zijn gewoon fan van ‘MAGA’. Ze houden van wat Trump doet, en hoe hij het doet. Maar er zijn er ook die zich aan de grondwet gebonden voelen. Die hopen dat de redelijkheid het weer zal halen. En dat dan de volwassenen in de regering — Marco Rubio, minister van Buitenlandse Zaken, of Scott Bessent, minister van Financiën — het overnemen.

Rubio was ooit een vurig pleitbezorger van Oekraïne. Na het incident met Zelensky in het Oval Office bedankte hij Trump via een tweet.

Diamond: Ja, het is een wankele hoop. Veel mensen liegen zichzelf iets voor, gewoon om beter te kunnen slapen. Niemand kijkt graag in de spiegel en zegt: ‘Ik ben een lafaard.’ Dit is een schoolvoorbeeld van cognitieve dissonantie.

Is Rubio hét voorbeeld daarvan?

Diamond: Ik hoor dat hij wacht tot Trump genoeg krijgt van de hardliners om zich heen. Rubio gaf zijn senaatszetel in Florida op om minister te worden. Hij wil niet zomaar afhaken. Er zijn genoeg Republikeinse parlementsleden die samen met de Democraten dit waanbeeld kunnen stoppen. Daarom zijn Trumps dalende peilingen zo belangrijk. Ze kunnen hen helpen om hun onafhankelijkheid te hervinden. De situatie is onstabiel, we hebben zoiets nog nooit meegemaakt.

Wanneer dacht u voor het eerst: dit is geen clown meer, dit is gevaarlijk?

Diamond: Toen hij werd herkozen, wist ik: deze ambtstermijn wordt anders. Hij had al wraak aangekondigd. Ik vermoedde dat we ons moesten voorbereiden op een Orbán-achtig project. Maar soms ben ik alsnog verbaasd over de intensiteit ervan, hoe serieus hij is over zijn vergelding.

Bijvoorbeeld?

Diamond: De benoeming van Matt Gaetz als minister van Justitie was de eerste alarmbel. Een totaal ongeschikte man, wiens enige competentie bestaat uit het voortdurend vleien van Donald Trump. En dan de rest: Pete Hegseth als minister van Defensie, Robert F. Kennedy Jr. als minister van Volksgezondheid, Kash Patel als FBI-directeur — een griezelkabinet.

Allen behalve Gaetz zijn door de Senaat bevestigd.

Diamond: Dat zegt veel. Het is duidelijk dat het Congres, dat volgens artikel 1 van de grondwet de president moet controleren, heeft gefaald.

Er bestaat een grondwettelijk instrument om machtsmisbruik te stoppen: impeachment. Is dat dood?

Diamond: Vandaag de dag: ja, zo goed als dood. Maar ik denk dat het nieuw leven kan worden ingeblazen, als Trump zich openlijk verzet tegen een arrest van het Hooggerechtshof. Dan zou trouw aan de grondwet zwaarder kunnen wegen dan partijtrouw. Maar daarvoor moet eerst de voorzitter van het Huis van Afgevaardigden verdwijnen. Met een jaknikker als Mike Johnson, die Trump in alles volgt, komt daar geen impeachment. En in de Senaat ligt het nog moeilijker.

En zelfs als het lukt, dan wordt JD Vance president.

Diamond: Dat is het moment waarop je als Amerikaan verlangt naar een parlementair systeem. Zoals in het VK: doet een premier zijn werk slecht, dan wordt hij afgezet. Maar helaas ziet het ernaar uit dat we nog drie jaar en negen maanden moeten leven met deze autoritaire mannen: Trump en Vance.

Is Trump een ongelukje van de Amerikaanse democratie of een logisch gevolg ervan?

Diamond: Allebei. Zijn herverkiezing is het resultaat van veel factoren. Onze samenleving én ons politieke systeem zijn ernstig ontwricht. De ongelijkheid groeit, de polarisatie ook. De kloof tussen academici en arbeiders is gigantisch. De politiek wordt als onbekwaam gezien, omdat ze niets doet aan die flagrante onrechtvaardigheid.

Dat zijn geen unieke problemen van de VS.

Diamond: Klopt. Alle liberale democratieën lijden hieronder. Daarom bestaan figuren als Marine Le Pen, Giorgia Meloni of Geert Wilders. Maar Trump is ook uniek. Hij is charismatisch, past perfect in dit medialandschap, is een showman — dat waarderen we hier. En hij is waarschijnlijk autoritairder dan de Europese leiders die ik noemde. Bovendien is hij een product van ons tweepartijenstelsel.

De enige grote instelling die zich nu lijkt te verzetten, is Harvard. Trump bevroor de subsidies tot de universiteit bij aanwervingen zou stoppen met diversiteitscriteria. Harvard heeft nu klacht ingediend.

Diamond: Die strijd dreigt een oorlog te worden. Harvard is rijk en machtig, maar de regering heeft vrijwel onbeperkte middelen om universiteiten te straffen, zelfs als die gelijk krijgen voor de rechter. Ze kunnen subsidies schrappen, studentenvisa intrekken — een ramp. Dit is opnieuw een stap richting autoritarisme, gedreven door angst.

Moet men Trump serieus nemen als hij over een derde ambtstermijn spreekt?

Diamond: Daar maak ik me geen zorgen over. Ik denk niet dat hij een kans maakt op een derde termijn.

Wat overheerst: hoop of angst?

Diamond: Er is hoop. Dat de Amerikanen dit autoritaire project toch niet willen, omdat ze zien wat willekeur en wetteloosheid aanrichten. Zijn absurde invoertarieven, zijn deportaties — dat terwijl hij als sterkste scoorde op economie en migratie. Mensen beseffen nu dat hij een extremist is. En omdat hij geen principes heeft, kan hij zijn beleid ook weer wijzigen als het mislukt. Ook zijn onbekwaamheid geeft een sprankeltje hoop. Ik geloof dat steeds meer gewone mensen zich tegen hem zullen verzetten.

Is Amerikaans president Donald Trump echt de dealmaker die hij beweert te zijn?