Valse socialemediaprofielen worden gebruikt door oplichters of om nepnieuws te verspreiden, maar soms ook als zogenaamde ‘sokpoppen’ in pr-campagnes. Om het imago van Rwanda op te poetsen, bijvoorbeeld.
In de lente van 2021 publiceerde de Britse journaliste Michela Wrong haar boek Do Not Disturb, een exposé over de moord op een Rwandese dissident in Zuid-Afrika. Het boek is bijzonder kritisch voor het regime van de Rwandese president Paul Kagame, die al meer dan een kwarteeuw op autoritaire wijze het land bestuurt. Wrongs boek oogstte veel lof, maar streek tegen de haren in van het Rwandese regime, in zoverre dat Kagame het persoonlijk afkraakt in een televisie-interview.
Toen in april 2021 een boekvoorstelling van Do Not Disturb werd aangekondigd bij de prestigieuze Londense Royal African Society (RAS), ging dat niet geruisloos voorbij. Op sociale media dook een petitie op die eiste dat de boekvoorstelling van Wrong afgelast zou worden, onder de titel ‘Toon dat racisme geen plaats heeft aan de Royal African Society’. De officiële indiener was een Brits-Rwandese business consultant met een verleden als Rwandese overheidsfunctionaris.
#RacismIsWrong
Het gebeurt regelmatig dat evenementen waarop critici van Kagame aan het woord komen – aan universiteiten, in boekhandels of in andere instituten – te maken krijgen met online protest, open brieven en petities. Maar deze keer was bij de verspreiding van de petitie een opvallende rol weggelegd voor een bijzondere campagne op wat toen nog Twitter heette. Een cluster van profielen verenigde zich er onder de hashtag #RacismIsWrong en probeerde dagenlang de petitie onder de aandacht te brengen van bestuurders van de Royal African Society, politici, antiracistische organisaties, academici, journalisten en zelfs de Britse koninklijke familie.
De voorbije maanden hadden de profielen een affiniteit ontwikkeld met Rwanda. ‘Sirena’ uit Singapore was dol op de schattige Rwandese babygorilla’s. De Australische gamer ‘Nicky’ bejubelde het gebruik van virtual reality in Rwandese natuurparken.
Op het eerste gezicht ging het om een banale groep Twitter-profielen, afkomstig uit allerlei windstreken. Alleen had elk profiel een welbepaald detail gemeenschappelijk: de voorbije maanden had het op een of andere manier een affiniteit ontwikkeld met Rwanda. ‘Sirena’ uit Singapore was dol op de schattige Rwandese babygorilla’s. ‘Arfst’, een belegger uit Scandinavië, was onder de indruk van het moderne Kigali International Financial Center.
Belangrijk motief voor verspreiding van fake news? Een lucratief verdienmodel
‘Jamal Jermaine jr.’, een Amerikaanse basketbalfan, werd plots passioneel supporter van de Basketball Africa League, een competitie die gesponsord wordt door de Rwandese overheid en waarvan de belangrijkste wedstrijden in Kigali worden gespeeld. De Australische gamer ‘Nicky’ bejubelde het gebruik van virtual reality in Rwandese natuurparken. En al deze twitteraars verspreidden, meestal slechts luttele minuten na elkaar, ook de petitie tegen de boekvoorstelling van Michela Wrong.
Maar ‘Arfst’, ‘Sirena’ en de rest van het groepje Rwanda-fans op Twitter zijn geen authentieke profielen van bestaande mensen. Het zijn personages, beheerd door derden om op sociale media op een gecoördineerde manier boodschappen te verspreiden. Sock-puppets of ‘sokpoppen’ worden dat soort profielen genoemd. Zelfs de profielfoto’s van hun gezichten zijn nep: ze bevatten onvolmaaktheden die verraden dat ze met artificiële intelligentie zijn gemaakt.
‘Dark pr’
Bijzonder succesvol was de sokpopcampagne uiteindelijk niet: het beoogde aantal handtekeningen werd niet eens bereikt en de boekvoorstelling in de Royal African Society ging gewoon door. Met uitzondering van enkele gevestigde pro-Rwandese influencers werden de boodschappen van de sokpoppen enkel breder opgepikt door de schimmige antiracismeorganisatie No White Saviors. Maar het beeldmateriaal over Michela Wrong dat voor de campagne gemaakt werd, wordt tot op heden gerecycleerd in online campagnes die haar viseren en het Rwandese regime ondersteunen. Over haar intimiderende ervaringen met deze en andere internettrollen schreef Wrong al verschillende stukken voor The Guardian en het tijdschrift Index on Censorship.
Wie schuilt achter dergelijke sokpoppen? Zijn het Rwandese overheidstrollen? Particuliere Kagame-fans? Verschillende aanwijzingen wijzen eerder in de richting van Chelgate Ltd., een Londens bureau dat internationale diensten levert op vlak van public relations en crisiscommunicatie.
Wie schuilt achter dergelijke sokpoppen? Verschillende aanwijzingen wijzen in de richting van Chelgate Ltd., een Londens pr-bureau.
Het is geen geheim dat autoritaire regimes over de hele wereld gebruikmaken van de diensten van Europese en Amerikaanse publicrelationsbedrijven. In het bijzonder Rwanda staat bekend om de succesvolle manier waarop het land, na de genocide van 1994, haar internationale ‘merknaam’ heeft opgepoetst met behulp van pr-campagnes, zodat men bij de naam Rwanda niet enkel denkt aan die zwarte bladzijde uit de geschiedenis. Denk bijvoorbeeld aan de ‘Visit Rwanda’-logo’s op de truitjes van Europese topvoetbalclubs als Arsenal, PSG en Atlético Madrid, of het WK wielrennen dat in september 2025 in Rwanda wordt georganiseerd.
Terwijl Rwanda goede relaties cultiveerde met het westen, kreeg het land het imago van ‘donor darling’ en modelvoorbeeld van positieve economische ontwikkeling in Afrika. Maar steeds vaker klonk ook kritiek op de autoritaire manier waarop Paul Kagame het land bestuurde. Pers en verkiezingen zijn in Rwanda niet vrij, en heel wat regimekritische stemmen zijn de voorbije jaren in de gevangenis beland of zelfs vermoord.
Al in 2012 publiceerde The Globe and Mail een onderzoek dat toonde hoe Britse en Amerikaanse pr-agentschappen ook op dat vlak het imago van Rwanda oppoetsten. Dat gebeurde via het vestigen van positieve associaties met toerisme en ecologie, maar ook via zogenaamde ‘dark pr’-campagnes waarbij critici van het regime – zoals zelfs de ngo Human Rights Watch – in een kwaad daglicht werden gesteld.
Hoe Rwanda een anti-Belgische campagne voert op sociale media
RwandaFacts
De jaren 2020 en 2021, toen bovenstaande sokpoppen actief waren op Twitter, waren een bijzonder gespannen periode voor Rwanda. Niet alleen verscheen het Kagame-kritische boek van Michela Wrong, het land was ook de geplande gastheer van de Commonwealth Heads of Government Meeting én stond internationaal in de schijnwerpers door een veelbesproken proces tegen Paul Rusesabagina. Rusesabagina is de wereldberoemde voormalige hotelmanager die tijdens de genocide van 1994 in het Hôtel des Milles Collines onderdak gaf aan meer dan 1200 vluchtelingen, die daardoor aan de dood ontsnapten. Zijn verhaal was de basis voor de succesvolle Hollywoodfilm Hotel Rwanda. De voorbije jaren wierp Rusesabagina zich echter steeds vaker op als Kagame-criticus en oppositiepoliticus – inclusief steun voor de gewapende beweging FLN.
Rwanda staat bekend om de succesvolle manier waarop het land haar internationale ‘merknaam’ heeft opgefrist na de genocide van 1994.
In 2020 werd Rusesabagina op een bijzondere manier in de val gelokt: in de overtuiging dat hij naar Burundi zou reizen voor een reeks lezingen, stapte hij in Dubai aan boord van een privévliegtuig dat in werkelijkheid gecharterd bleek door de Rwandese overheid. Na de landing in Kigali werd Rusesabagina prompt gearresteerd en in de gevangenis gegooid. In februari 2021 begon een proces tegen hem en verschillende andere beschuldigden voor onder andere moord en terrorisme. Hij zou uiteindelijk veroordeeld worden tot 25 jaar cel, maar werd in maart 2023 weer vrijgelaten, mede onder druk van België en de Verenigde Staten. (Rusesabagina heeft ook een Belgisch paspoort en een permanente verblijfsvergunning in de Verenigde Staten.)
Het proces tegen ‘de held van Hotel Rwanda’ lag dan ook internationaal onder een vergrootglas. In de aanloop naar de eerste zittingsdag in de rechtbank, in februari 2021, verscheen zowel op Twitter, Facebook als YouTube plotseling een professioneel communicatiekanaal onder de naam ‘RwandaFacts’. Naar eigen zeggen was het een spontaan privé-initiatief van enkele Brits-Rwandese academici die correcte informatie over Rwanda wilden verspreiden.
Maar behalve wat banale artikels over bananenbier, gorilla’s, het Kigali International Financial Center en vrouwenrechten in Rwanda bleek RwandaFacts vooral bekommerd om het verspreiden van het overheidsnarratief over het Rusesabagina-proces. Er verschenen artikels over de zaak en lange reeksen livetweets van de rechtszittingen. Na de veroordeling van Rusesabagina werden de website en de socialemediakanalen van RwandaFacts niet langer geüpdatet. Ondertussen is de site al jaren offline.
Het format van een zogenaamd ‘neutrale factchecksite’ wordt wel vaker gebruikt als pr-communicatiemiddel.
Blunder
Het format van een zogenaamd ‘neutrale factchecksite’ wordt wel vaker gebruikt als pr-communicatiemiddel. Onder meer via betaalde Twitter-advertenties voor RwandaFacts werd geprobeerd om zo veel mogelijk mensen te bereiken. Maar ook zowat de hele cluster van Twitter-sokpoppen verspreidde kritische berichten over Rusesabagina of deelde de tweets van RwandaFacts. ‘Mijn Rwandese vriend vertelde me hoe verknipt die Hotel Rwanda-gast is’, tweette de Amerikaanse sokpop ‘Jamal Jermaine jr.’ bijvoorbeeld. ‘Het lijkt erop dat ze ons hier niets over vertellen in de Amerikaanse media!’ Enkele sokpoppen die na de petitiecampagne tegen Michela Wrong maandenlang niet van zich hadden laten horen, doken in september 2021 – toen het Rusesabagina-proces bijna voorbij was – plots weer op om de tweets van RwandaFacts te promoten.
Aan The Observer zei voorzitter Terence Fane-Saunders van pr-bedrijf Chelgate later dat zijn firma ‘geholpen’ had bij het opzetten van de RwandaFacts-website. Dat Chelgate in de periode 2020-2021 communicatiediensten leverde aan de Rwandese overheid, was dan al geen geheim meer. Het werd zelfs al pijnlijk duidelijk in februari 2021, na een interview over de zaak-Rusesabagina dat de Rwandese minister van Justitie Johnston Busingye had toegestaan aan nieuwszender Al Jazeera. Per ongeluk werd toen naar de redactie van Al Jazeera een video gestuurd waarin te zien was hoe Busingye, ter voorbereiding op het interview, gecoacht werd door twee Chelgate-medewerkers. Opvallend: op Twitter probeerden verschillende sokpoppen die blunder te minimaliseren door te reageren op de berichtgeving van Al Jazeera en in de bres te springen voor Busingye.
AC Milan
Er zijn meer aanwijzingen dat de Twitter-sokpoppen jarenlang professioneel beheerd werden voor pr-doeleinden. Drie van de profielen die in 2020 en 2021 Rwanda promootten op Twitter – ‘Tasmina’, ‘Alana’ en ‘Nassim’ – waren ook eerder al actief, in 2019. Ze verdedigden er toen nog de reputatie van Yonghong Li, een Chinese zakenman die in 2017 via enkele investeringsvehikels kortstondig eigenaar was geworden van voetbalclub AC Milan. Li was de controle over de club verloren aan Elliott Management, een investeringsfonds dat hem leningen had toegestaan die hij niet tijdig kon terugbetalen.
De strategie van de sokpoppen was herkenbaar: ze mengden zich op Twitter in discussies tussen echte AC Milan-fans en sportjournalisten, strooiden met complimentjes over het AC Milan-tijdperk onder voorzitter Yonghong Li, promootten het Engelstalige Twitter-account dat in naam van de Chinese zakenman was aangemaakt en deelden negatieve artikels over Elliott Management.
Die artikels verschenen meestal op de website van Forbes, het zakenmagazine dat in die tijd de deuren van zijn online tak had opengezet voor een netwerk van duizenden losse ‘medewerkers’ die zonder of slechts met minimale eindredactie eigenhandig stukken online konden gooien. ‘De beste manier om pr te vermommen als nieuws’, noemde Nieman Lab, het journalistieke instituut van Harvard University, dat mechanisme in 2022.
Ondanks hun roots in Noord-Afrika, Spanje en Scandinavië begonnen ‘Nassim’, ‘Arfst’ en ‘Rafaël’ plotseling erg specifieke berichten te delen over een vermeende toename van gewelddadige misdaad in Ierland.
Enkele jaren later lieten sokpoppen ‘Tasmina’ en ‘Nassim’ de lotgevallen van AC Milan volledig links liggen om plotseling te focussen op Rwanda en andere onderwerpen. Zo deelden de profielen ook geregeld opiniestukken van de Libische zakenman en politicus Moin Kikhia, die bestuursambities koestert met het door hem opgerichte Libyan Democratic Institute. Kikhia heeft al jaren nauwe banden met Chelgate, zo blijkt uit talrijke berichten op de socialemediakanalen van het bedrijf en zijn voorzitter Fane-Saunders.
Sokpop ‘Nassim’ promootte in maart 2020 op Twitter zelfs een aflevering van de bedrijfspodcast van Chelgate. Die podcast had op dat moment vijf volgers en was nog maar enkele tientallen keren gestreamd.
Een Ierse moordzaak
In de herfst van 2023, na jaren inactiviteit, kwamen drie van de sokpoppen opnieuw bovendrijven. Ondanks hun roots in Noord-Afrika, Spanje en Scandinavië begonnen ‘Nassim’, ‘Arfst’ en ‘Rafaël’ plotseling erg specifieke berichten te delen over een vermeende toename van gewelddadige misdaad in Ierland. ‘Nassim’ en ‘Rafael’ deelden beiden een artikel waarin Amerikaanse toeristen gewaarschuwd werden voor ‘onveiligheid’ in het land. Dat stuk verscheen op de obscure website News Anyway, een pr-vehikel waar je voor enkele tientallen euro’s gelijk welke boodschap kan laten verspreiden. ‘Arfst’ deelde dan weer een inhoudelijk gelijkaardig artikel van een online landbouwnieuwswebsite over een zogenaamde misdaadgolf op boerderijen en over hoe de overheid boeren in de steek zou laten.
Beide stukken vermeldden het aankomende moordproces van Diarmuid Phelan, een Iers-Amerikaanse jurist en landbouwer die in 2022 op zijn schapenboerderij nabij Dublin een man had doodgeschoten die er illegaal aan het jagen was. Phelan werd uiteindelijk in januari 2025 volledig vrijgesproken op basis van wettige zelfverdediging. Samen met journaliste Ellen Coyne van de Ierse krant The Independent ontdekte Knack dat een freelance communicatieadviseur al een tijdje Ierse krantenredacties contacteerde over de zaak-Phelan, onder meer om een meer flatterende foto van de beschuldigde te gebruiken. We konden ook een profiel op het sociale medium Reddit, dat zich herhaaldelijk mengde in discussies over de zaak-Phelan, ontmaskeren als diezelfde communicatieadviseur.
De pr-man werkte in de periode 2020-2021 voor Chelgate, waar hij volgens zijn LinkedIn-profiel ‘communicatie verzorgde voor de regering van Rwanda’. Hij publiceerde in april 2021 zelfs een negatieve recensie van Michela Wrongs Do Not Disturb op Amazon – onder zijn eigen naam. Toch ontkent de man in een reactie aan Knack iets te maken te hebben met de sokpoppen: ‘Ik heb op geen enkel moment in een persoonlijke of professionele hoedanigheid met een van de genoemde profielen te maken gehad.’
Enkele oud-medewerkers van Chelgate wijzen off the record in elkaars richting.
‘Emotioneel betrokken’
Chelgate-topman Terence Fane-Saunders ontkent ten stelligste dat zijn pr-bedrijf op sociale media campagne zou voeren met sokpoppen. Hij voegt eraan toe dat wie in de publicrelationssector werkt soms ‘emotioneel betrokken’ raakt bij bepaalde dossiers en een ‘actieve persoonlijke betrokkenheid op sociale media’ kan vertonen. ‘Uiteraard kan ik niet bevestigen of ontkennen wat iemand mogelijk op persoonlijke titel heeft gedaan, zowel toen hij bij ons in dienst was, vóór hij bij ons bedrijf kwam werken of nadat hij ons had verlaten.’
We spreken met enkele andere oud-medewerkers van Chelgate uit de periode 2020-2021. De oud-medewerkers wijzen stuk voor stuk elke persoonlijke betrokkenheid of verantwoordelijkheid bij het gebruik van sokpoppen af – al moet gezegd dat ze off the record wel onderling in elkaars richting wijzen. Verschillende geïnterviewden benadrukken daarenboven vooral dat ze geen zeggenschap hadden over de methodes die het pr-bedrijf toepaste. Een voormalig personeelslid spreekt in het bijzonder over het ‘niet uitsluiten van druktactieken, ongeacht de ethische implicaties die door medewerkers werden opgeworpen’.
Veel bereik lijken die campagnes met neppersonages en deepfakefoto’s, alvast in dit geval, niet te hebben gehad.
Wie uiteindelijk de verantwoordelijkheid draagt voor de sokpoppen, is dus niet duidelijk. Hetzelfde geldt voor de impact van dergelijke campagnes met neppersonages en deepfakefoto’s. Veel bereik lijken ze, alvast in dit geval, niet te hebben gehad. Maar het bestaan van de praktijk zorgt er vooral voor dat we op sociale media, telkens wanneer we iemand opvallend gepassioneerd een bepaalde zaak zien bepleiten, ons steeds kunnen afvragen of er achter de knoppen geen betaalde pr-professional zit.
