‘Of de grondhervorming in Zuid-Afrika zinvol en economisch rendabel zal zijn, moet nog blijken’

‘De intenties aan de basis van de geplande grondverdeling mogen nobel zijn, de strategie van de Zuid-Afrikaanse regering is dat momenteel in het geheel niet’, schrijven Yves T’Sjoen en Dora Scott (UGent).

Grond. In Zuid-Afrika is het een beladen politiek thema. De ‘plaas‘ is niet alleen een mythische ruimte in de Afrikaanse literatuur. Etienne van Heerdens roman Toorberg (‘De betoverde berg’) is in de Lage Landen een van de bekendste titels die daarover handelt. De plaas is vandaag een onderwerp van geanimeerde politieke debatten en maatschappelijke onrust. De gemoederen raken al langer verhit wanneer het over grondonteigening gaat. Op de campus in Stellenbosch hangen affiches die studenten waarschuwen voor de drastische gevolgen van de heikele grondkwestie. Het mag duidelijk zijn dat het dispuut de presidentsverkiezingen van 2019 in hoge mate zal bepalen. Er zijn hoogoplopende discussies over nakende onteigeningen. Vele misvattingen daarover houden hardnekkig stand.

Waarom wordt het debat over grondbezit nu weer gevoerd, waarover gaat het grondhervormingsproces precies en vooral: waarom wordt het huidige politieke beleid zo bekritiseerd?

Sinds begin september verkeert Zuid-Afrika in een neerwaartse economische spiraal. Het land vertoont al langer sociale groeipijnen. De economische groei is gedurende twee opeenvolgende kwartalen aanzienlijk afgenomen. Gevolgen van de recessie zijn al meteen voelbaar: het dagelijks leven voor de modale Zuid-Afrikaan wordt duurder. Wat tot voor kort nog in het bereik lag van vele mensen is stilaan onbetaalbaar.

De groeiende armoede, in een land waar al zo veel miljoenen inwoners onder de armoededrempel leven, is toe te schrijven aan slecht bestuur en een kortzichtig politiek-economisch beleid. Hoge werkloosheid, chronische armoede en tergend trage maatschappelijke veranderingen behoren tot de vele uitdagingen voor interim-president Cyril Ramaphosa en zijn partij ANC. Om Zuid-Afrika van het bankroet te redden, economische groei te bewerkstelligen en met de vele fouten van het verleden om te gaan zijn drastische veranderingen nodig, ondernemingszin en een krachtdadig beleid.

Een van de geplande veranderingen is het grondhervormingsproces. Hoewel grondhervorming al sedert 1994 behoort tot de beleidsdoelstellingen van de ANC-regering, is daarvan na 24 jaar van mislukte pogingen en bureaucratisch gekissebis nog maar weinig terechtgekomen. Nu tracht de Zuid-Afrikaanse regering het proces drastisch en volgens velen volkomen ondoordacht te versnellen.

Kortweg komt het proces van grondhervorming er op neer dat grondbezit door de staat wordt herverdeeld onder weinig bevoorrechte zwarte staatsburgers die over geen eigendom beschikken. Soms gaat die herverdeling ten koste van rijke blanken die het merendeel van de grond in handen hebben. De onrechtmatige grondverdeling is een direct gevolg van de apartheidswetgeving die er aanzienlijk toe heeft bijgedragen dat een minderheid (de blanken) over de beschikbare vruchtbare gronden kon beschikken.

Wat in de huidige situatie van belang is, is dat zwarte staatsburgers een wettelijk verzoekschrift moeten voorleggen teneinde een stuk grond te bemachtigen. Zij moeten kunnen bewijzen dat zij voorheen, vóór de invoering van apartheid, rechten konden laten gelden. Bijvoorbeeld door familiebanden, eigendomsaktes en andere bewijsstukken voor te leggen. Uiteindelijk is het de doelstelling tot een rechtvaardiger verdeling van het grondbezit te komen en de natuurlijke rijkdom eerlijker te verdelen. Op zich is dat een nobel streven. Er bestaan echter vele vooroordelen en mythen over het proces dat thans gaande is. Het debat wordt in Zuid-Afrika vertroebeld door angst en onzekerheid.

Boerderijen worden overgenomen door de staat, zonder financiële compensaties

Een van de belangrijkste twistpunten is dat ‘plase‘, in het bezit van het overgrote deel van de blanke plaaseigenaars, door de staat worden overgenomen zonder een vergoeding, zonder of desnoods mét geweld. Zoals enkele decennia geleden in Zimbabwe is gebeurd. ‘Plase’ in het bezit van witte Afrikaners is een gevoelig thema in het Zuid-Afrikaanse publieke discours. Er zijn de veelbesproken plaasmoorden, waarover de cijfers soms ver uiteen liggen, afhankelijk van de bron.

Een van staatswege georganiseerde overname van de grond zou volgens sommigen betekenen dat de landbouwproductie zal verminderen en de boeren miljoenen Zuid-Afrikaanse Randen zullen verliezen en bijgevolg de Zuid-Afrikaanse economie inkrimpt. De Landbank, verantwoordelijk voor de leningen die boerenfamilies aangaan om investeringen in hun boerderijen te bekostigen, zal bankroet gaan. Landbouwers zullen hun schulden niet langer kunnen afbetalen. Privaateigendomsrecht wordt met de voeten getreden door een overheid die de implicaties van verregaande maatregelen onvoldoende kan inschatten.

Hoewel de angst onder boeren terecht is, probeert de regering nu net de ingrijpende gevolgen in te dijken. Aangezien een scenario zoals in Zimbabwe evenmin in het belang is van het ANC. Volgens president Ramaphosa zal het ANC de grondwet wijzigen om meer juridische duidelijkheid te scheppen: hoe worden eigendommen voor overname geïdentificeerd, welke stappen worden gevolgd, welke overeenkomsten of vormen van samenwerking zijn mogelijk of wenselijk tussen betrokken partijen? Grond zal niet zomaar aan alle blanken worden ontnomen en de sleutels worden niet aan de eerste bieder in de rij aangeboden.

De details van de wetswijziging zijn op dit moment nog vaag. Er is veel kritiek van de oppositie die beweert dat de Grondwet, zoals die er nu uitziet, voldoende is om landhervorming mogelijk te maken en daarom helemaal niet hoeft te worden gewijzigd. De Grondwet is een symbool van vrijheid en gerechtigheid, en bepaalt de waarden en normen van de maatschappij. Als de constitutie eenvoudig gewijzigd kan worden door politici, heeft dit een impact op hoe mensen de geldigheid en onpartijdigheid ervan ervaren. Niet alleen juridisch, ook sociaal. Dit kan onvoorziene gevolgen hebben voor het maatschappelijk leven.

Indien nu halsoverkop wordt gehandeld en een nog onduidelijk beleid wordt geïmplementeerd, zou het betekenen dat er nog meer schade wordt aangericht. Zeker onwenselijk in deze economische laagconjunctuur. Het werkloosheidscijfer zal nog verder de pan uitswingen. Een verdergaande economische achteruitgang is allerminst in het belang van het ANC, vermits het risico nogal groot is dat de partij de steun verliest van een groot deel van de bevolking.

Er zijn nu al prognoses dat de regeringspartij haar monopolie verliest en na de verkiezingen van volgend jaar een coalitie zal moeten vormen om het land te besturen. De EFF (Economic Freedom Fighters) van de populistische leider Julius Malema is te klein, naar verluidt 6% in de peilingen. De DA (Democratic Alliance), door schandalen geplaagd, maakt met 20% van de kiezerspopulatie wellicht een betere kans. Het ANC is er hoe dan ook bij gebaat dat het grondhervormingsproces wel degelijk wettelijk correct verloopt, dat de hervorming stelselmatig wordt ingevoerd en vooral gedurende vele jaren in stand kan worden gehouden teneinde de broodnodige politiek-maatschappelijke stabiliteit voor het land te verzekeren. En ook de eigendommen van ANC-kiezers voldoende worden beschermd.

Zonder blanke boeren zal de economie van Zuid-Afrika verkruimelen

Landbouw vertegenwoordigt 2,8 percent van Zuid-Afrika’s bruto nationaal product. De angst bestaat dat boerderijen die worden onteigend en toegewezen aan minder ervaren (zwarte) boeren teloor zullen gaan. Die boeren zouden doorgaans niet weten hoe een commercieel succesvolle ‘plaas’ te besturen. Het verlies van kennis en ervaring van blanke boeren wordt beschouwd als catastrofaal voor de Zuid-Afrikaanse landbouw. Sommigen beweren dat de grondherverdeling zal leiden tot voedseltekort en zelfs hongersnood.

Het mag duidelijk zijn dat dit doemscenario berust op hardnekkige vooroordelen en ervan uitgaat dat zwarte boeren niet succesvol kunnen zijn in hun bedrijvigheden. Dat is natuurlijk wel degelijk het geval, ook al zijn zij de eigenaars van kleinere gronden. Het is daarom jammer dat hun stemmen, vooral in de Afrikaanstalige media, nauwelijks worden gehoord en in het debat geen rol van betekenis spelen.

Daarenboven wordt gesteld, ten onrechte, dat alle zwarte boeren instemmen met de noodzaak van de geplande grondherziening. Nochtans bestaat veel onenigheid onder zwarten hoe en óf de grondhervorming moet plaatsvinden. Zonder de verzekering die de opbrengst van een ‘plaas’ biedt, kunnen boeren geen geld lenen bij de Landbank en de bedrijven niet verder uitbouwen. In feite gaat het dus niet alleen over het verwerven van goede vruchtbare landbouwgronden, maar ook over het verkrijgen van de noodzakelijke staatsteun.

Hierover wordt vooralsnog niet gepraat. Het betekent concreet dat de staat boeren moet helpen met leningen, met het aanpassen en vernieuwen van infrastructuur, met toegang verzekeren tot water en elektriciteit. Het zijn de boeren zelf die zeggen dat het niet de grond is, de uitbreiding van de bewerkbare oppervlakte, die het verschil maakt. Zij moeten vooral gesteund worden om het bedrijf rendabel te maken. Zonder een planning op de langere termijn is de hele grondhervorming tot mislukken gedoemd, indien het uitsluitend gaat over nieuwe eigenaars en uitbreiding van de landbouwgrond.

Grondhervorming is vooral bemoeizucht

Hoewel grondhervorming in het huidige discours wordt verbonden met ‘die plaas’, is maar 30 procent van de aanvragen specifiek gericht op landbouwgrond. In feite, en dat wordt buiten Zuid-Afrika schromelijk over het hoofd gezien, betreft méér dan de helft van de aanvragen grond in stedelijke gebieden. Een van de grote uitdagingen van de regering is de herverkaveling van met name stadsgronden. Er is immers ruimschoots onvoldoende om te herverdelen.

Zuid-Afrika is immers een ontwikkelingsland met een groeiende stedelijke bevolking, waarvan de overgrote meerderheid in beschamende omstandigheden leeft en in getto’s woont. Dat is het zichtbare gevolg van de apartheidsideologie en de wetgeving in de periode 1948-1990, zoals de beruchte ‘Group Areas Act’ (1950). Honderdduizenden mensen zijn destijds uit steden verbannen en gedeporteerd naar, eufemistisch gesteld, nieuwe nederzettingen. Armoedige buurten met nauwelijks voorzieningen doorgaans. Krotwoningen.

Blanken gingen de huizen bewonen van zwarte en bruine mensen die gedwongen moesten verhuizen, zoals in District Six. Het is voor mensen die in deze situatie verkeerden relatief makkelijker hun oorspronkelijke eigendom weer op te eisen. Er is echter nog een lange weg te gaan. Diefstal van stedelijke gronden kan strikt genomen worden gedocumenteerd en dus ‘bewezen’. Het gaat doorgaans over kleinere stukken grond.

Verder zullen verlaten gebouwen en onbebouwde grond in de stad, thans in het bezit van de staat, ook deel uitmaken van de grondhervorming. Mensen willen hun eigendom terug, studeren en werken. En bijdragen aan de economie. De bevolking van Zuid-Afrika, met zovelen die bestolen zijn in de apartheidstijd, zijn het duidelijk moe zo lang te moeten wachten op actie van de regering. Het ANC lost zijn beloften van landhervorming niet in. Intussen, bijna een kwarteeuw na apartheid, is in Zuid-Afrika een hele generatie opgegroeid zonder degelijke woonst of deftige opvoeding. Mensen die niets bezitten nu een stuk grond ter beschikking te stellen is een eerste stap om hen er economisch wat bovenop te helpen. Het is een eerste poging om de fouten van het verleden enigszins goed te maken.

Grondhervorming is en blijft een netelige kwestie in Zuid-Afrika. Of de grondhervorming zinvol en economisch rendabel zal zijn, moet nog blijken. Verder blijven de vragen onbeantwoord hoe en door wie de herverdeling wordt toegepast. Tot dusver is er wereldwijd nauwelijks een voorbeeld te noemen van een geslaagd herverdelingsproces – alleen in Azië, waar de geopolitieke context compleet anders is dan in Afrika.

Wat inmiddels wel duidelijk is – je leest het elke dag in de krant, in de nieuwsbulletins gaat het erover – is dat het gaat gebeuren. Niet op de wijze waarop het in Zimbabwe helemaal fout is gelopen. Het is van het grootste belang dat het proces helder, voor eenieder duidelijk en vooral verantwoord zal verlopen. Er is zoals gezegd nog een lange weg te gaan. De intenties mogen nobel zijn, de strategie van de Zuid-Afrikaanse regering is dat momenteel in het geheel niet.

Dora Scott is predoctoraal wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika (Universiteit Gent).