Op weg naar de NAVO-top in Den Haag trok Amerikaans president Donald Trump Artikel 5 van de NAVO – de hoeksteen van het bondgenootschap – in twijfel. ‘Dat is een schadelijke uitspraak’, zegt professor David Criekemans. ‘We kunnen best niet te veel over Artikel 5 praten want dat kan gevaarlijk zijn.’
Professor geopolitiek David Criekemans, hoofddocent internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen, heeft een uitstekend gevoel voor timing. Uitgerekend in de week dat de VS bommen gooien op Iran en de NAVO een historisch bewapeningsakkoord afsluit, lanceert hij een nieuw boek over geopolitiek.
‘We leven in een nieuw geopolitiek tijdperk’, schrijft Criekemans in Hyperrealisme. ‘De spelregels zijn veranderd.’ Knack sprak met de veelgevraagde opiniemaker over de tektoniek van de wereldpolitiek. Maar we beginnen met de actualiteit van de dag.
In het vliegtuig onderweg naar de NAVO-top in Den Haag trok Trump Artikel 5 van het NAVO-handvest in twijfel. ‘Er zijn talloze definities’, zei hij, ‘maar ik ben vastbesloten om hun vriend te zijn’, verwijzend naar de NAVO-lidstaten. Secretaris-generaal Mark Rutte verduidelijkte woensdagochtend dat Trump ‘volledig achter’ artikel 5 staat.
David Criekemans: Artikel 5 stelt dat een gewapende aanval tegen één lidstaat zal beschouwd worden als een aanval tegen allen. Ik vind dat we best niet te veel over Artikel 5 spreken, want dat kan gevaarlijk zijn. Vanuit dat oogpunt zijn de uitspraken van Trump best wel schadelijk. Hoe meer we erover spreken, hoe meer er een waas van onduidelijkheid en onzekerheid rond ontstaat. En hoe meer sommige landen misschien in de toekomst in de verleiding zouden kunnen komen om dat in vraag te stellen – bijvoorbeeld door een Russische aanval op de Estse stad Narva.
Klopt het dat er ‘talloze definities’ zijn van dat Artikel 5?
Criekemans: In het NAVO-verdrag is sprake van ‘actie te ondernemen die zij noodzakelijk acht’. Dat is natuurlijk bijzonder vaag. In de Europese verdragen is dat veel stringenter geformuleerd: in noodgevallen zullen we andere landen met alle mogelijke middelen bijstaan.
Wat maakt u van Trumps uitspraak?
Criekemans: Die toont – nogmaals – dat de VS meer geïnteresseerd zijn in de regio van de Indo-Pacific dan in Europa. Dat heeft natuurlijk alles te maken met de opkomst van China als wereldmacht. Al in 2001 sprak Amerikaans president George W. Bush voor het eerst over China als een potentiële toekomstige concurrent. Denk dan aan economische groei, toenemende technologische kennis én de dominantie van grondstoffen. Corona heeft er nog een turbo opgezet, want sindsdien is de argwaan rond China alleen maar gegroeid.
Wat wij, Europeanen, nu aan het doen zijn, is eigenlijk tijd kopen om de huidige periode (waarin de VS nog aandacht heeft voor Europa, nvdr) zo lang mogelijk te rekken. Zodat we zelf capaciteiten kunnen verwerven voor het geval dat ooit nodig zou zijn.
Mark Rutte heeft een akkoord op zak waarbij NAVO-lidstaten tegen 2035 vijf procent van hun bbp gaan uitgeven aan defensie: 3,5 procent aan zuivere militaire uitgaven, 1,5 procent aan weerbaarheid.
Criekemans: Onderschat het belang niet van die uitgaven voor weerbaarheid. In België gaat het dan onder andere om de bescherming van onze havens en kritieke infrastructuur. Die investeringen kunnen ook commercieel interessant zijn voor ons bedrijfsleven. Als we het op een slimme manier aanpakken, kunnen we technologische knowhow ontwikkelen die ook elders weer van belang is. Het geld dat we uitgeven, is dus niet voorgoed weg.
Wel is het noodzakelijk dat onze federale overheid eerst nog een samenwerkingsakkoord afsluit met de gewesten. Want enkel op die manier kunnen uitgaven door de gewesten meegeteld worden om de NAVO-norm te halen.
‘We staren ons blind op events, maar achterliggend zijn er ontwikkelingen bezig die de demografie, economie en technologie van landen veranderen.’
Premier Bart De Wever en defensieminister Theo Francken (N-VA) konden afreizen naar Den Haag met een ‘strategische visie’ voor defensie op zak. Maar over de aankoop van bijkomende F-35’s is er nog geen akkoord. Dat dossier is nu gekoppeld aan de meerwaardebelasting.
Criekemans: Die koppeling is typisch à la belge, maar voor mij is het de verkeerde piste. Er moet verder gesnoeid worden in bestaande uitgaven, en meer gewerkt worden op de efficiëntie van overheden in ons land.
U schrijft in uw nieuwe boek dat Trump een punt heeft wat het Europees gebrek aan eigen investeringen in veiligheid en defensie betreft.
Criekemans: Hij is niet de eerste president die Europese landen oproept om meer te doen. Daarin zijn we wat gemakzuchtig geworden. Gevolg is dat Europa als irrelevant wordt bestempeld – dat zie je ook in de Iran-kwestie. Als Europeanen meer verantwoordelijkheid gaan nemen, kunnen we misschien ook wat meer gewicht in de schaal werpen.
Zowel wat Oekraïne betreft als de crisis in het Midden-Oosten staat Europa wat aan de zijlijn.
Criekemans: Nog los van onze gebrekkige capaciteiten speelt daar ook het trage besluitvormingsproces. De Europese machine is erg log en kan niet flexibel schakelen. Ooit, ergens in het midden van de nacht, zal het veto op het vlak van buitenlands beleid toch eens moeten sneuvelen.
Was u verrast toen de VS zondag nucleaire sites in Iran bombardeerden?
Criekemans: Die aanval op Iran was een absolute aardverschuiving. Het was een nieuw soort shock and awe (militaire strategie om de vijand te overweldigen, nvdr), maar dan op zijn Trumps. Hij wilde vooral aan zijn publieke opinie duidelijk maken dat hij in één klap het nucleaire programma van Iran jaren kon achteruit werpen. Hij wilde een schok in het systeem teweegbrengen.
Iran reageerde opvallend mak. Hebben we het land niet overschat?
Criekemans: Het klopt dat Iran in de touwen ligt en toch wel wat verzwakt is. Israël is dan ook zeer systematisch te werk gegaan in zijn Iraanse campagne. Eerst hebben ze Irans bondgenoten Hamas, Hezbollah en de Houthi’s aangepakt. Vervolgens het luchtruim boven Syrië en Iran vrijgemaakt. En in Iran zelf had je dan nog een geheime operatie van de Mossad, die ter plekke doelen kon aanduiden om te bombarderen.
Iran zit nu met het probleem dat niet alleen zijn capaciteiten zijn aangevallen, maar ook de commandostructuur. Topmilitairen durven niet meer goed met mekaar te communiceren omdat ze dan hun positie zouden vrijgeven, denk maar aan de beeper-aanval in Libanon.
De wapenstilstand die Trump afsloot met Iran en Israël lijkt stand te houden.
Criekemans: Voorlopig wel – omdat de grote man uit Washington uit zijn krammen is geschoten. Ik denk dat het diplomatieke pad opnieuw zuurstof krijgt. Voormalig Amerikaans wapeninspecteur Scott Ritter suggereerde om minimale nucleaire opwerking voor civiele doeleinden in Iran toe te laten, op voorwaarde dat Amerikaanse inspecteurs in een team van het Internationaal Atoomagentschap toegang krijgen tot Irans nucleaire sites.
Interessant is ook dat Qatar achter de schermen bemiddeld heeft. Het werpt zich bij wijze van spreken op als een nieuw Genève. De kleine Golfstaten zijn natuurlijk niet gediend met al die ontwikkelingen, zij willen stabiliteit.
‘Chinese onderzoekers hebben met AI mogelijk duizenden nieuwe materialen ontdekt. Het potentieel is enorm.’
In uw boek schrijft u dat staten maar beter rekening houden met machtsstreven, de ‘essentie van internationale politiek’.
Criekemans: We staren ons blind op events, maar achterliggend zijn er ontwikkelingen bezig waarbij de demografie, economie, technologie en businessmodellen van landen veranderen. Alle machten delen iets met elkaar: ze maken zich allemaal zorgen om hun plaats in de wereld. Dit huidige, onzekere tijdperk doet natuurlijk terugdenken aan het einde van de 19de eeuw. Ook toen had je opkomende machten, demografische evoluties en een zoektocht naar grondstoffen.
Diezelfde variabelen zien we vandaag opnieuw. Het is eigenlijk een systeemcrisis. In plekken als Oekraïne zie je de tektonische platen openlijk scheuren. In de Zuid-Chinese Zee houden we onze adem in voor Taiwan. Het Midden-Oosten heeft zijn eigen dynamiek.
Wordt u zelf niet bang van al die omwentelingen?
Criekemans: Wanneer mensen me aanspreken over actuele gebeurtenissen, merk ik twee reacties: ofwel apathie – mensen die geen nieuws meer willen zien. Ofwel doemdenken. Maar daar wil ik toch hoop bieden. We moeten de realiteit onder ogen zien, en de onderliggende variabelen goed bestuderen. Maar vanuit dat helikopterstandpunt kun je dan wel gaan handelen.
Geef eens een concreet voorbeeld.
Criekemans: De schokken die Trump zelf creëert door Canada, Mexico en andere landen af te stoten, zijn een kans voor Europa. Waarom zouden we de relaties met Canada en Mexico niet verdiepen? Op het vlak van grondstoffen en technologie bieden zij fantastische mogelijkheden.
U pleit er ook voor dat Europese landen investeren in datacenters. Waarom?
Criekemans: Ik raad aan om prioritair in te zetten op domeinen die gamechangers kunnen zijn in de toekomst, en daar intellectuele eigendom rond te ontwikkelen. Wel, er is een enorme race bezig in artificial intelligence. Om een voorbeeld te geven: met de hulp van AI hebben Chinese onderzoekers theoretisch duizenden nieuwe materialen ontdekt. Je ziet meteen wat voor een enorm potentieel dat opent.
Ook rond klimaatsverandering kan AI nieuwe slimme oplossingen bieden. We staan daar echt wel aan het begin van een revolutie. En dus heb je rekenkracht nodig, vandaar mijn pleidooi voor het bouwen van nieuwe datacenters. Zoals ook vandaag in de VS gebeurt. In Texas bouwt OpenAI het grootste datacenter ter wereld. Bill Gates koopt twee nucleaire centrales om te verbinden aan datacenters. En ook Amazon investeert er volop in.
Tot slot nog een vraag over demografie. U schrijft dat de Chinese bevolking tegen het einde van deze eeuw gehalveerd zal zijn tot ongeveer 600 miljoen, terwijl de Afrikaanse bevolking zal verdubbelen. Welke gevolgen zal dat hebben?
Criekemans: Demografie biedt kansen maar ook het gevaar op bijkomende instabiliteit. De toekomstige economische vraag zal uit Afrika komen, maar tegelijkertijd is er het risico op grote migratiestromen en politieke instabiliteit.
Voor China is het een race tegen de tijd. Het is op zoek naar hefbomen om toch boven water te blijven. Het is kwestie voor Beijing om zijn spaaroverschot in te zetten op technologieën die in de toekomst hun economie kunnen aandrijven. In dat opzicht is het Japanse model interessant. Toen dat land demografisch kromp, trachtte het relevant te blijven door de juist technologische keuzes te maken. Het is geen toeval dat Mitsubishi & co. allemaal inzetten op robotisering. Dat is niet enkel om arbeidskrachten te vervangen, maar ook om militair relevant te blijven.
‘Hyperrealisme. Europa in een nieuw geopolitiek tijdperk’ door David Criekemans is uitgegeven bij ACCO. De boekvoorstelling vindt donderdag 26 juni plaats in Leuven.
