Onder zware druk van de publieke opinie herstelde het Oekraïense parlement de onafhankelijkheid van de anticorruptiediensten. Toch dreigt de kwalijke episode lang na te zinderen. ‘Niemand wil een tweede Hongarije in de Europese Unie.’
Met een ruime meerderheid nam de Verchovna Rada, het Oekraïense parlement, afgelopen donderdag een wet aan die de onafhankelijkheid van de anticorruptiediensten moet garanderen.
De stemming komt er slechts een week nadat diezelfde Rada een wet had aangenomen die het Nationale Anticorruptiebureau (NABOe) en het Gespecialiseerde Bureau van de Openbare Aanklager (SAPO) kortwiekten. In die wet, die op 22 juli werd aangenomen, werden de NABOe en de SAPO ondergebracht bij de procureur-generaal van Oekraïne. Dat zou beide diensten de facto onder politieke controle hebben geplaatst. Dat was nodig, aldus president Volodymyr Zelensky, om Russische inmenging tegen te gaan. Semen Kryvonos, het hoofd van de NABOe, waarschuwde al dat de wet beide diensten zou blootstellen aan politieke invloed.
De reactie van de Oekraïense publieke opinie was evenwel vernietigend. Voor het eerst sinds het begin van de grootschalige invasie kwamen in verschillende Oekraïense steden duizenden mensen op straat om te protesteren tegen de nieuwe wet. Die hevige reactie, en de druk vanuit de Europese Unie, bleken voldoende voor het Oekraïense establishment om een spectaculaire haarspeldbocht te nemen.
Hoogmoed
Het is moeilijk om in de handelswijze van Zelensky geen kwaadwilligheid te lezen. De wet werd vorige week in ijltempo door de Verchovna Rada gejaagd. Ook de timing was opmerkelijk: eind juli, niet toevallig een moment waarop tal van (westerse) leiders en bureaucraten stilaan lonken naar hun vakantieoord. De manier waarop een en ander gebeurde, leek minstens te suggereren dat de Oekraïense regering plots wel heel veel haast maakte om beide anticorruptiediensten onder controle te krijgen. Ook de stelling dat die zet nodig was om Russische infiltratie tegen te gaan – waarvoor overigens weinig aanwijzingen bestaan – zette kwaad bloed.
Het is moeilijk om de nieuwe wet los te zien van de verschillende invloedrijke politici die de voorbije maanden in de aandacht van de anticorruptiediensten stonden. Oleksij Tsjernysjov, voormalig ceo van oliebedrijf Naftogaz en tot voor kort Oekraïens vicepremier, werd begin juni aangeklaagd wegens corruptie. Tsjernysjov probeerde eerst het land te ontvluchten, maar werd finaal gedwongen terug te keren. Er was ook een huiszoeking in het Münchense appartement van Rotyslav Sjoerma, een van Zelensky’s voormalige topadviseurs. Er loopt ook een soortgelijke zaak tegen Zelensky’s voormalige zakenpartner Timoer Minditsj.
Het is bovendien niet de eerste keer dat Zelensky de anticorruptieorganen onder zijn controle probeert te brengen. In augustus 2023 lanceerde hij al het voorstel om corruptie in oorlogstijd gelijk te stellen aan hoogverraad. Dat werd toen gezien als een subtiele poging om corruptieonderzoeken onder te brengen bij de Oekraïense veiligheidsdienst SBOe, die onder de president valt.
Onafhankelijke instellingen
Ook Olena Haloesjka, een vooraanstaande anticorruptieactiviste die sinds het begin van de grootschalige invasie aan burgerdiplomatie doet, ging de voorbije dagen protesteren. ‘Niet te geloven dat ik nog steeds tegen deze shit moet protesteren’, stond te lezen op het bordje dat ze meenam. ‘De eerste keer dat ik voor de onafhankelijkheid van de NABOe ging protesteren was in 2016’, zucht Haloesjka. ‘Het is een van de weinige vormen van stabiliteit in Oekraïne: elke president en elke regering probeert de anticorruptiediensten onder controle te krijgen.’
‘Het is een van de weinige vormen van stabiliteit in Oekraïne: elke president en elke regering probeert de anticorruptiediensten onder controle te krijgen.’
De NABOe en de SAPO gelden als de voornaamste institutionele erfenis van de Maidanrevolutie van 2014. ‘Beide agentschappen functioneren onafhankelijk’, legt Haloesjka uit. ‘De leidinggevende functies verlopen via open, transparante competitie waarin ook buitenlandse experts hun oordeel vellen. Ze hadden exclusieve jurisdictie over corruptiezaken. Politiek “gevoelige” zaken konden niet bij de NABOe of de SAPO worden weggehaald.’ Door beide agentschappen bij de procureur-generaal onder te brengen, zou de deur naar politieke beïnvloeding wagenwijd openstaan. De functie van procureur-generaal is immers een strikt politieke benoeming.
Zelensky’s eigen parcours aangaande corruptiebestrijding is op zijn zachtst gezegd gecontesteerd. Sinds zijn aantreden in 2019 benoemde hij al vier verschillende procureurs-generaal. Dat waren zeker niet uitsluitend slippendragers. Roeslan Rjabosjapka, zijn eerste benoeming, gold als een capabel en integer hervormer, maar werd al na een jaar de deur gewezen. De huidige openbaar aanklager, Roeslan Kravtsjenko (35), geldt als een vertrouweling van Zelensky. ‘Het is redelijk duidelijk dat hij benoemd is om een politieke opdracht uit te voeren’, stelt Haloesjka.
Anticorruptie als religie
Dat de Oekraïense publieke opinie zo heftig zou reageren, mag nochtans niet verbazen. ‘De strijd tegen corruptie is een vorm van religie voor Oekraïners’, zegt Anton Hroesjetsky, onderzoeksdirecteur van het Kyiv International Institute of Sociology (KIIS). ‘Veel Oekraïners denken dat Oekraïne zonder corruptie meer dan genoeg geld zou hebben. Ze denken dat, als we erin slagen corruptie uit te roeien, er genoeg geld zal zijn voor een gul sociaal systeem, goede infrastructuur en een groot leger.’
Corruptie is al decennialang hét onderwerp in de notoir losbandige Oekraïense politiek. Ook Zelensky beloofde tijdens zijn verkiezingscampagne in 2019 plechtig dat hij streng zou optreden tegen corruptie. Die gevoeligheid zorgt voor een vertekend beeld, waarschuwt Hroesjetsky. ‘Wij meten al bijna twintig jaar hoe Oekraïners corruptie ervaren. We stellen de voorbije jaren vast dat almaar minder Oekraïners met corruptie in contact komen, maar dat Oekraïners tóch denken dat er steeds meer corruptie is. Dat komt opvallend genoeg juist doordat de NABOe en de SAPO erin geslaagd zijn corrupte politici voor de rechter te brengen. Dat geeft Oekraïners het idee dat het probleem verergert, terwijl het natuurlijk ook gewoon betekent dat de anticorruptiediensten functioneren.’
Veel Oekraïners voelen dat Zelensky met de nieuwe wet hun toekomst in gevaar heeft gebracht.’
De poging van Zelensky’s regering om vat te krijgen op de anticorruptiediensten wordt door veel Oekraïners als een vorm van verraad beschouwd. ‘Veel Oekraïners zien de opofferingen die ze in deze oorlog brengen als een investering in de toekomst’, zegt Hroesjetsky. ‘Ze brengen nu offers in de hoop dat Oekraïne over vijf à tien jaar een welvarend, democratisch land in de Europese Unie zal worden. Oekraïners zien corruptie als het belangrijkste obstakel om lid te worden van de Europese Unie. In zekere zin voelt het dus alsof Zelensky met deze nieuwe wet hun toekomst in gevaar heeft gebracht.’
Vrijheden onder druk
De poging om de anticorruptiediensten kort te houden is niet de enige zet die zorgen baart. Zo houdt de Oekraïense regering ook de benoeming tegen van anticorruptiestrijder Oleksandr Tsyvinsky, die door een onafhankelijk comité geselecteerd wordt om een nieuw anticorruptieorgaan te leiden. De huiszoekingen bij de prominente anticorruptieactivist Vitaly Sjaboenin lijken een manier om andere activisten te intimideren. Ook journalisten ervaren steeds meer tegenkanting. ‘Ik verwacht dat ook onafhankelijke media zoals Oekrajinska Pravda onder druk zullen komen’, zegt Haloesjka.
Het is aan de ene kant onvermijdelijk dat een regering tijdens een oorlog macht centraliseert. ‘De oorlog maakt het moeilijker om voor democratie op te komen’, erkent Haloesjka. ‘Het is logisch dat je in tijden van oorlog bepaalde vrijheden en rechten moet opgeven. Oekraïners beseffen maar al te goed dat we geen verkiezingen kunnen houden wanneer we vechten om te overleven. Maar het zorgt er natuurlijk wel voor dat een regering onthecht raakt van de samenleving, omdat ze niet op korte termijn herverkozen moet raken.’
Opmerkelijk genoeg geven veel Oekraïners Zelensky een zekere clementie. Vaak wordt de poging om de anticorruptiediensten onder politieke controle te brengen gelinkt aan Andrij Jermak, het invloedrijke hoofd van de presidentiële administratie. Jermak, die Zelensky leerde kennen in diens jaren als komiek, heeft het imago van een ‘grijze kardinaal’, een vertrouweling die achter de schermen aan de touwtjes trekt en de vuile politieke klusjes klaart. ‘Veel Oekraïners zien Zelensky ondanks alles als een goede kerel’, zegt Hroesjetsky. ‘Als er kritiek is, is die vooral gericht op Zelensky’s entourage of op de regering.’
Tegelijk is het geduld met Zelensky niet oneindig. Uit het nieuwste onderzoek van het KIIS, dat volgende week verschijnt, blijkt dat het vertrouwen in Zelensky een duidelijke knauw heeft gekregen, al geniet hij nog altijd steun bij een meerderheid van Oekraïners. ‘Deze protesten waren eigenlijk niet gericht tegen Zelensky als persoon’, benadrukt Haloesjka. ‘Het waren protesten tegen een specifieke wet die het parlement heeft aangenomen. Niemand in Oekraïne wil nu verkiezingen houden. We snappen maar al te goed dat zoiets niet kan op een moment waarop we vechten om te overleven.’
Europese perspectieven
‘Oekraïne heeft geen toekomst in de EU als het de indruk wekt dat het een wankele democratie is.’
Ondanks de relatief snelle reparatie is het duidelijk dat het internationale imago van Oekraïne grote schade heeft opgelopen. Vooral aan Europese kant is er heel wat ongenoegen over de manier waarop de Oekraïense regering te werk is gegaan. De snelheid waarmee de Rada bereid was de anticorruptiediensten te kortwieken contrasteert met de tijd die het parlement nodig heeft om de broodnodige hervormingen door te voeren die noodzakelijk zijn om aanspraak te maken op EU-lidmaatschap. ‘Deze episode is enorm schadelijk’, zucht Haloesjka. ‘Het is duidelijk dat Oekraïne geen toekomst in de EU heeft als het de indruk wekt dat het een wankele democratie is. Niemand wil een tweede Hongarije in de Europese Unie.’
Bovendien lijkt ook Zelensky’s reputatie bij Oekraïners zelf tanende. Hoewel hij naar Oekraïense normen nog altijd uitermate hoge vertrouwenscijfers behaalt, is het duidelijk dat die score niet noodzakelijk vertaald zal worden bij eventuele verkiezingen. Zelensky kreeg en krijgt terecht waardering voor de moed die hij toonde door aan Rusland te weerstaan, en de manier waarop hij de internationale gemeenschap achter zich kreeg. Maar naarmate de krijgskansen keren en het leger het moeilijker krijgt, blijken zijn gebreken als bestuurder – die ook voor het begin van de grootschalige oorlog al pijnlijk duidelijk waren – opnieuw naar boven te komen.
Dat hoeft niet te betekenen dat Zelensky op het punt staat om, besmeurd met pek en veren, naar buiten gedragen te worden. Ook binnen de oppositie trekt niemand zijn legitimiteit echt in vraag. Tegelijk wordt het steeds duidelijker dat er na de oorlog niet noodzakelijk plaats zal zijn voor Zelensky als leider. ‘Er is een soort consensus in de Oekraïense samenleving dat we onze politieke klasse willen vernieuwen’, zegt Hroesjetsky. ‘Maar tegelijk snapt iedereen dat dit pas kan wanneer de oorlog voorbij is. De absolute prioriteit is dat Oekraïne de oorlog niet verliest. Onze instellingen kunnen we altijd daarna nog repareren.’
