‘Luc Tuymans in Venetië: een tijdbom in het stadspaleis’

‘La Pelle’ in Venetië is ongetwijfeld de indrukwekkendste overzichtstentoonstelling die Luc Tuymans (60) tot nu toe heeft gemaakt, vindt onze recensent Eric Rinckhout. ‘Tuymans maakt de staat van de wereld op en dat beeld oogt niet fraai.’

De schilder toont in Palazzo Grassi – het stadspaleis van tycoon en kunstcollectioneur François Pinault – zo’n honderd schilderijen: een dwarsdoorsnede van zijn oeuvre tussen 1989 en nu. Tuymans maakt de staat van de wereld op en dat beeld oogt niet fraai. De schilder focust daarbij op zijn geliefkoosde thema’s: dreiging, macht, manipulatie, geheugen, oorlog, heropflakkerend anti-semitisme en fascisme, Big Brother, en de onbetrouwbaarheid van beelden.

Het is een tentoonstelling die veel van de kijker vraagt – aandacht, concentratie en tijd -, en aankomt als een mokerslag. Zelden werd het zo duidelijk dat de schilderijen van Tuymans even verraderlijk als ijsbergen zijn: de schilder maakt slechts een klein deel zichtbaar, de rest zit onder de oppervlakte. Maar wie aandachtig kijkt merkt wat er woelt onder de verfhuid en onder de zorgvuldig gekozen kleuren, die nu eens onderkoeld, dan weer giftig zijn. Net als een filmregisseur gebruikt Tuymans radicale gezichtspunten, zoomt hij in of uit, laat details oplichten of maakt ze wazig, en snijdt beelden scherp af. Zo leidt hij onze blik.

‘La Pelle’ begint met een paukenslag: een gloednieuwe monumentale mozaïek van 100 vierkante meter blinkende marmersteentjes, waarin Tuymans één van zijn iconische werken herneemt: ‘Schwarzheide’ (1986), gebaseerd op de tekening van een gevangene in het gelijknamige nazi-concentratiekamp. Die mozaïek is naadloos geïntegreerd in dit 18de-eeuwse stadspaleis en getuigt van een perverse schoonheid waar Tuymans het patent op heeft: de schoonheid van de gruwel en het geweld.

‘La Pelle’ is niet chronologisch of thematisch opgebouwd, maar is een ensemble van spanningsvelden. Zo wordt ‘Mountains’ een recent, monumentaal schilderij uit 2016 uitgespeeld tegen ‘Body’, een iconisch werk uit 1990. Meteen is de toon van de expositie gezet. ‘Mountains’ lijkt een berglandschap uit te beelden – magnifiek geschilderd met alle mogelijke nuances van bruin en blauwig grijs – maar is in werkelijkheid gebaseerd op een vel aluminiumfolie en enkele scheppen losse aarde. Zo houdt Tuymans onze blik voor de gek, maar het is geen onschuldig spel dat hij speelt: hij toont gewoon aan dat men ons in deze tijden van fotoshop en fake news alles kan wijsmaken. Tuymans wil dat we op onze hoede zijn.

Toont het kleine en ijzingwekkend bleke ‘Body’ een pop of een baby, is die levend of dood? Onmogelijk uit te maken. Door de extreme kadrering zien we alleen een romp: geen benen, geen hoofd… Het is geschilderd in de vroege stijl van Tuymans: Oost-Duitse schraalheid en grafische eenvoud.

De bedrieglijkheid van het beeld wordt verder uitgespeeld met werken zoals ‘Heritage VI’ (1996): de sympathieke buurman die een medestander van de extreem-racistische Ku Klux Klan blijkt te zijn…

De banaliteit van het kwaad, volgens Hannah Arendt én Luc Tuymans

De dreiging wordt opgedreven met schilderijen die aan troebele beelden van bewakingscamera’s doen denken of aan foto’s van een plaats delict. ‘Cook’ (2013) lijkt met zijn vlammende kleuren eerder een helletafereel: geen chef-kok maar een beul die aan het folteren is geslagen. ‘Toter Gang’ (2018), een monumentale poort gevangen in een lichtbundel, blijkt een deel van het tunnelcomplex van Hitler te zijn.

In één ruimte confronteert Tuymans ‘Ballone’ (2017), een ijzingwekkend beeld van een (crimi)clown, in contrastrijk diepzwart en helwit – een recent topwerk – met de reeks ‘Recherches’ (1989), waaronder een aarzelend en schraal geschilderde lamp van mensenhuid in een nazi-kantoor, en ‘De Wandeling’ (1989), waarop nazi-kopstukken de Endlösung ‘gezellig keuvelend’ in de buurt van Hitlers residentie Berchtesgaden aan het voorbereiden waren. Inderdaad: de banaliteit van het kwaad, volgens Hannah Arendt én Luc Tuymans.

Een van de vele hoogtepunten van de tentoonstelling is de zaal waar de iconische reeks ‘Die Zeit’ (1988) (met onder andere Reinhard Heydrich, een van de machtigste figuren van het Derde Rijk en de ‘slachter van Praag’ genoemd) wordt samengebracht met ‘Big Brother’ (2008), een beeld, geïnspireerd op een foto van een tv-scherm: de gemeenschappelijke slaapkamer van de beruchte reality-tv-reeks, waarin deelnemers continu met camera’s gevolgd werden. Tuymans speelt met het thema van permanente controle en plat voyeurisme: toch is er in het grijsblauwe schilderij weinig meer te zien dan doorwoelde bedden.

Tuymans legt met deze tentoonstelling vol schurende esthetiek en weerbarstige schoonheid een tijdbom onder het paleis van Pinault én bij uitbreiding onder Venetië, de toeristische prentbriefkaart bij uitstek en hét aftakelend symbool van voorbije grandeur. Daartegenover toont hij een onthutsend beeld van de wereld nu: dreiging, oorlog, nucleaire vernietiging en de duistere achterkamers van de macht.

Tuymans drukt ons met de neus op de geschiedenis waaruit we – na de holocaust – blijkbaar geen lessen hebben getrokken.

‘La Pelle’ is een geweldige tentoonstelling die naar de keel grijpt. Een verpletterend manifest van een virtuoos schilder. Wreed én schoon. Wreed schoon.