Kocht de Europese Centrale Bank illegaal meer dan tweeduizend miljard euro aan staatsobligaties?

Kocht de Europese Centrale Bank ten onrechte voor meer dan tweeduizend miljard euro aan staatsobligaties op? Enkele conservatieve Duitse economen vinden alvast van wel, en dienden klacht in bij het Grondwettelijk Hof in Karlsruhe. Ook dat heeft enkele bedenkingen bij het programma, en gaat te rade bij het Europees Hof van Justitie.

Het Duitse Gronwettelijk Hof heeft serieuze bedenkingen bij het omstreden opkoopprogramma van de Europese Centrale Bank. Nadat het een klacht ontving van enkele klachten van Duitse conservatieve professoren stelt ze nu zelf enkele vragen aan het Europees Hof van Justitie. Dat zal zich nu buigen over de wettelijkheid van het programma, alvorens Karlsruhe uitspraak doet over de zaak. Is het immers wel wettelijk dat de de ECB en de nationale banken massaal staatsobligaties opkochten?

Wat is er precies aan de hand?

In januari 2015 kondigde de Europese Centrale Bank aan dat het samen met de nationale banken van de lidstaten van de eurozone staatsobligaties zou opkopen van de eurolanden. Dat programma heet PSPP, het Public Sector Purchase Programme. Dit programma is onderdeel van een vierluik dat het Asset Purchase Programme (APP) wordt genoemd en de ongebruikelijke strategie van Quantitative Easing hanteert.

Bedoeling van dit programma was om de deflatie tegen te gaan en prijsstabiliteit in de eurolanden te garanderen. Zelfs Duitsland geraakte in 2014 niet aan de vooropgestelde inflatie van twee procent, ook al draaide haar economie op volle toeren. Voor een deel was dat te wijten aan de dalende olieprijzen, maar economen vreesden dat die samen met een teruglopende inflatie een vicieuze cirkel zouden veroorzaken. Lagere olieprijzen leiden er immers toe dat de inflatieverwachtingen dalen. Dat zou de lonen dan weer minder snel doen stijgen, wat vervolgens de inflatie wéér doet teruglopen. Deze redenering in acht nemend, volstond het dus niet om enkel de rente te verlagen.

Tweeduizend miljard euro

Het zogenaamde PSPP ging vanaf maart 2015 van start. Sindsien kocht de ESCB, het syteem van de Europese Centrale Bank en de nationale centrale banken van de lidstaden van de eurozone, maandelijks zestig miljard aan obligaties op, waarvan het gros staatsobligaties van de lidstaten in de eurozone. De nationale centrale banken namen tachtig procent van de aankopen voor hun rekening, terwijl de ECB de overige twintig procent opkocht. Elke nationale bank koopt in eigen land de staatsobligaties op, in verhouding met de grootte van de economie van dat land. Om de aankoop hiervan te kunnen financieren, creëert de ESCB nieuw geld. Dat wordt weliswaar niet effectief bijgedrukt, maar simpelweg met een muisklik gegenereerd.

Het programma van Quantitative Easing (QE) liep normaal tot eind september 2016, maar werd intussen meermaals verlengd. Bovendien besliste de ECB in maart 2016 al om het maandelijkse opkoopbedrag nog met twintig miljard te vermeerderen tot maart 2017. Normaal loopt het eind 2017 af, al is er sprake dat het stelselmatig zal worden afgebouwd. In de herfst dit jaar komt de raad van bestuur van de ECB samen om de toekomstige koers van de ESCB te bespreken.

Voorzitter van de Europese Centrale Bank Mario Draghi kondigde in een persconferentie van de ECB alleszins aan dat het programma indien nodig toch nog verlengd zou worden en ook qua omvang opnieuw zou kunnen stijgen. Van maart 2015 tot en met augustus 2017 heeft de ESCB om en bij de tweeduizend miljard euro uitgegeven aan obligaties. De huidige balans van de Europese Centrale Bank staat daarom op meer dan 4,7 biljoen dollar.

Economische heropleving

Momenteel zwengelt de groei in de eurozone terug aan, en gaat de inflatie – weliswaar gestaag – richting het vooropgestelde doel van twee procent. Ondanks de talloze critici die het lagerentebeleid en het QE-programma op de korrel namen, kunnen de economieën van de Eurozone na zeven magere jaren terug naar boven kijken. Of we dat ook effectief aan het beleid van de ECB te danken hebben, blijft nog maar de vraag. De toplui van de Europese Centrale Bank kloppen zich alleszins op de borst. Zo zei huidig gouverneur van de Nationale Bank van België (NBB)Jan Smets enkele dagen geleden aan Radio 1 dat ‘zonder het monetaire beleid van de Europese Centrale Bank de recessie in de Europese Unie nog steeds bestendigd zou zijn’.

Dirk De Bièvre, professor Europese politieke economie aan de Universiteit Antwerpen, is iets voorzichtiger. ‘Het is onmogelijk zwart op wit te bewijzen dat het lagerentebeleid en het opkoopprogramma ervoor hebben gezorgd dat de economieën van de eurozone terug beter beginnen draaien. Dat weten de bankiers van de ECB evenzeer. Er zijn hoogstens enkele aanwijzingen’, aldus De Bièvre.

Ondanks het feit dat de Europese economieën terug beginnen aan te zwengelen, is niet iedereen even gelukkig met de Quantitative Easing van de ESBC. Nog voor de Europese Centrale Bank in januari 2015 aankondigde dat het staatsobligaties zou opkopen om de rente te doen dalen, klaagden tal van Duitse waarnemers dat zo’n programma een onrechtstreekse intrede van de omstreden Eurobonds zou betekenen. Ook Europarlementslid Sander Loones (N-VA) is een felle tegenstander van het programma dat de ECBS uitvoert. De fractie waarin N-VA zetelt, de Europese Conservatieven en Hervormers, startte een petitie die het gevoerde beleid aan de kaak wilt stellen.

Geen primeur

Wanneer het programma dan toch in voege trad, dienden enkele Duitsers klacht in bij het Duitse Grondwettelijk Hof in Karlsruhe. Ze waren daarmee niet aan hun proefstuk toe. In 2012 diende CSU-lid Peter Gauweiler klacht in tegen het zogenaamde Outright Monetary Transactions-programma (OMT), dat staatsobligaties kocht van landen die in financiële moeilijkheden zaten, waaronder Griekenland en Portugal.

Toen vingen ze echter bot bij het Europees Hof van Justitie, dat oordeelde dat het programma niet in strijd was met de Europese wetgeving. In Duitsland is het gratuit bijdrukken van geld niet erg populair, aangezien het nare herinneringen oproept aan de hyperinflatie tussen 1918 en 1923, wat er mee voor heeft gezorgd dat de extreme partijen in de Weimar Republik voet aan de grond kregen.

Ditmaal wordt Gauweiler bijgestaan door Bernd Lucke, die samen met tal van andere universitaire economen in 2013 het Alternative für Deutschland oprichtte. Dat had toen een voornamelijk eurosceptisch partijprogramma. Lucke verliet de partij in 2015 toen die een identitaire Rechtsrück maakte en richtte vervolgens zonder veel electoraal succes ALFA (Allianz für Fortschritt und Aufbruch) op, dat ondertussen werd omgedoopt tot Liberal Konservative Reformer (LKR).

Op basis van de klachten van de professoren, hebben dus ook de rechters van het Duitse Grondwettelijk Hof enkele bedenkingen met het opkoopprogramma van de ESBC. Met die vragen gaan ze te rade bij het Europees Hof van Justitie. ‘Een logische stap, aangezien de rechters bezwaren hebben die moeten worden getoetst aan het Europees Recht. Enkel het Europees Hof van Justitie heeft de bevoegdheid om Europese wetgeving te interpreteren’, aldus Dirk De Bièvre.

Economisch of monetair beleid?

Ten eerste willen de Duitse rechters van het Europees Hof weten of de Europese Centrale Bank én de Bundesbank met het opkopen van staatsobligaties hun bevoegdheden al dan niet overschrijden. Volgens het Verdrag van Maastricht, goedgekeurd in 1992, heeft het ESCB uitsluitend de bevoegdheid om monetair beleid te voeren. Het economisch beleid behoort immers tot de bevoegdheden van lidstaten, zo staat in hetzelfde verdrag.

Volgens De Bièvre is dat punt eerder een loze discussie. ‘Natuurlijk hebben monetaire maatregelen implicaties voor de economie. Er is noch juridisch noch economisch een scherpe lijn te trekken tussen monetair en economisch beleid. Het is altijd allebei, en dat is ook net de bedoeling. Ik acht het onwaarschijnlijk dat dit voor problemen zal zorgen.’

Bovendien menen de dagers dat de Duitse Bundesbank en de Europese Centrale Bank aan ongeoorloofde staatssteun doen in Duitsland. De ESCB mag immers geen rechtstreekse aankopen doen van de lidstaten. Dat gebeurt momenteel niet rechtstreeks via de ministeries van Financiën, die de staatsobligaties uitgeven, maar op de secundaire markt, waar ’tweedehandsobligaties’ worden verhandeld. In die zin omzeilt de ESCB de Europese wetgeving. De Duitse rechters willen van het Europees Hof van Justitie weten of dit wel mag. Ze merken daarbij op dat ‘een programma dat staatsobligaties op de secundaire markt voldoende garanties moet krijgen om te waarborgen dat het verbod op monetaire overheidsfinanciering daadwerkelijk wordt nageleefd.’

‘Niets nieuws onder zon’, zegt De Bièvre. ‘Dat is de laatste jaren altijd het standpunt, de interpretatie en de courante praktijk geweest van het Europees Hof en de ECB. De wettelijkheid van deze manier van werken werd inderdaad al in het vorige oordeel over de OMT bevestigd. Ook daar verwacht ik geen veroordeling.’

‘Het kan wel zijn dat na de uitspraak van het Europees Hof van Justitie, waar ik dus geen problemen verwacht, het Duitse Grondwettelijk Hof nog nuances zal aanbrengen over de klachten van de Duitse professoren. Het kan wel zijn dat de Bundesbank in de fout is gegaan omdat ze de Duitse regels heeft overtreden.’ De Duitse rechters zijn immers bezorgd dat de belastingbetaler voor eventuele verliezen van de Bundesbank zou moeten opdraaien. Bij een veroordeling zou dat betekenen dat de Bundesbank niet meer zal deelnemen aan het opkoopprogramma, zo meldt de Frankfurter Allgemeine Zeitung.

Vraag is bovendien wanneer het Europese Hof van Justitie en vervolgens het Duitse Grondwettelijk Hof uitspraak zullen doen over de zaak. Het is best mogelijk dat de uitspraak pas binnen enkele jaren plaatsvindt wanneer het aankoopprogramma niet meer in voege is. Indien het Europees Hof van Justitie en de Bundesbank tegen alle verwachtingen in toch oordelen dat het opkoopprogramma niet aan de regels voldeed, is het bovendien erg onwaarschijnlijk dat er met terugwerkende kracht iets aan kan worden gedaan.