Knack-fotograaf Franky Verdickt in Oekraïne: ‘Een trein vol trauma’

Duizenden gevluchte Oekraïners keren, tegen de adviezen in, terug naar huis. Fotograaf Franky Verdickt reist met hen mee, van de Slovaakse grens tot Kiev, en verder de oorlogszone in.

Toen de Russen zich begin april uit het noorden van Kiev terugtrokken, keerden duizenden gevluchte bewoners naar huis terug. Hanna Maylar, de Oekraïense hulpminister van Defensie, en Oleksiy Kuleba, gouverneur van de regio Kiev, riepen nochtans nadrukkelijk op om dat niet te doen. De situatie werd eufemistisch nog ’te dynamisch’ genoemd.

De oproep kwam er niet voor niets. Volgens Oekraïense grenswachten probeerden elke dag 25.000 à 30.000 Oekraïners terug te keren. Volgens de Verenigde Naties zijn van de 11 miljoen Oekraïners op de vlucht, zowel binnen als buiten de landsgrenzen, er al een half miljoen teruggekeerd. Niet alleen naar het ‘veiliger’ Kiev, maar ook naar Charkiv, de tweede stad van het land, in het oosten. Charkiv wordt nog elke dag bestookt door het Russische leger.

Nachttrein

Waarom keren deze mensen dan, met het risico van dood en vernieling, terug? De Oekraïense treinen spelen een cruciale rol in de evacuatie van miljoenen vluchtelingen naar veiliger oorden in het westen van het land. Een volkswijsheid zegt: als de treinen in de Oekraïne stoppen met rijden, is de oorlog verloren.

Om de drijfveren van de terugkeerders te kennen, nam ik de nachttrein vanuit Oezjhorod, een slaperig stadje aan de Slovaakse grens waar de oorlog duidelijk minder voelbaar is. Hier geen luchtalarm en amper vluchtelingen, in vergelijking met het Poolse Medyka. Ik zal uitstappen in Kiev, maar de trein rijdt verder door naar Charkiv, recht het oorlogsgebied in.

Wat opvalt: niet alleen rijden de treinen nog, ze rijden ook tot op de minuut op tijd. En later, in Charkiv, zie ik hoe de straten worden schoongeveegd en in plantsoenen narcissen worden gepland – het lijkt een gevecht voor normaliteit in krankzinnige tijden.

De treinwagon, een reliek van de Sovjet-Unie, is onderverdeeld in bordeauxkleurige slaapbanken. Enige privacy is er niet. Het is drukkend warm, en de trein vordert tergend traag. De rit tot Kiev zal uiteindelijk 18 uur duren – en dan ben je nog maar halfweg dit enorme land.

Huisdieren

Bij het vertrek zit onze wagon halfvol. Passagiers hijsen koffers en zakken vol eten en drinken aan boord. Een moeder keert met haar twee zoons terug naar Charkiv. Ze heeft de handen vol met hen. De wagonverantwoordelijke deelt lakens uit. Iedereen maakt zijn bed op en probeert wat te slapen.

Rond drie uur ’s nachts stoppen we in Lviv, een stad die tot aan de Tweede Wereldoorlog nog Pools was. Lviv ligt vandaag dicht bij de Pools-Oekraïense grens, en werd de voornaamste opvangplek voor wie de gruwel van de oorlog wilde ontvluchten. Het is dan ook hier dat de andere helft van de trein wordt gevuld richting Kiev of Charkiv.

Hier stapt ook Yurii op, een vijftiger die teruggaat naar Irpin, de voorstad van Kiev die in het nieuws kwam door zware bombardementen en burgerslachtoffers. Hij toont me een foto van een beschadigd huis. ‘Dit is mijn thuis’, zegt hij geëmotioneerd.

Het wordt licht, beetje bij beetje wordt de trein wakker. De wagonverantwoordelijke vraagt iedereen of er koffie of thee moet zijn. Het wordt duidelijk dat deze trein behoorlijk vol zit. Niet alleen met mensen, ook met huisdieren. In een andere compartiment zit een blonde vrouw onophoudelijk te huilen. Ze reist samen met haar Yorkshireterriër, bij wie ze troost probeert te vinden. Een iets oudere man, op weg naar Kiev, maakt de reis met zijn kleine hond. De affectie tussen de twee is aandoenlijk.

Bidden bij het leven

Tegenover me zit een vrouw te bidden. Ze leest de Bijbel en slaat voortdurend kruistekens. Naast haar liggen foto’s van geliefden die ze af en toe vastneemt terwijl ze gebeden prevelt. De wanhoop is tastbaar. Voor sommigen is er duidelijk geen andere keuze dan terug te keren.

Veel passagiers zijn voor een paar weken naar het veiliger westen van Oekraïne gereisd, waar ze bij familie verbleven of een onderkomen huurden. Maar nu de oorlog al twee maanden aan de gang is, is het geld op. Velen hebben geen baan meer. Sommigen vinden een leven op de vlucht even onveilig als thuis tussen de bommen leven. Anderen zijn simpelweg honkvast.

Net voor we Kiev binnenrijden, spreekt een Iraanse Oekraïner me aan. ‘Het is de tweede keer dat ik moet vluchten. De eerste keer uit Iran met mijn ouders, toen ik nog een kind was’, zegt hij. ‘En nu dit. Ben jij correspondent?’

Fotojournalist dus. Onmiddellijk wil iedereen zijn verhaal doen. Foto’s van vernielde huizen worden getoond, gruwelverhalen van door het Russische leger gecastreerde mannen en verkrachte vrouwen worden verteld. Dit is een trein vol trauma.

Een paar dagen later stap ik in Kiev op een relatief lege, moderne trein richting Charkiv, pal in de oorlogszone. Op de tv-schermen wordt een preventiecampagne tegen landmijnen getoond. De oorlog is nog lang niet voorbij.